Практыкаваннi, якiя трэнiруюць вучняў у стварэннi свайго тэксту

5. Практыкаваннi, якiя трэнiруюць вучняў у стварэннi свайго тэксту.

Значнае месца сярод практыкаванняў гэтай группы займаюць пераказы

i сачыненнi – традыцыйныя вiды пiсьмовых i вусных выказванняў.

ПЕРАКАЗ

 

У сiстэме развiцця звязнай мовы вучняў вялiкая роля належыць пераказам, якiя фармiруюць i ўдасканальваюць звязную мову школьнiкаў.

У працэсе падрыхтоўкi i правядзення пераказаў у дзяцей выпрацоўваецца ўменне рабiць лагiчны аналiз тэксту, выдзяляць у iм галоўнае i другаснае, складаць план выказвання, дакладна перадаваць змест пачутага, убачанага або прачытанага, звязна выказваць думкi. Апрача таго, пераказы пашыраюць слоўнiкавы запас вучняў, умацоўваюць арфаграфiчную i пунктуацыйную пiсьменнасць.

Пераказ – гэта пiсьмовая або вусная перадача сваiмi словамi чаго-небудзь прачытанага, пачутага.

У метадычнай лiтаратуры i ў школьнай практыцы вядомы розныя вiды пераказаў:

1. па адносiнах да аб’ ему зыходнага тэксту

1. падрабязныя

2. сцiслыя

11. па адносiнах да зместу зыходнага тэксту

1. поўныя

2. выбарачныя

3. з дадатковым заданнем

111. па спосабу выканання

1. вусныя

2. пiсьмовыя

1У. па месцы выканання

1. класныя

2. дамашнiя

У. у залежнасцi ад мэты навучання

1. навучальныя

2. кантрольныя

У1. паводле характару тэкставага матэрыялу

1. апавяданне

2. апiсанне

3. разважанне

4. характарыстыка

5. i г.д.

Для любога з гэтых вiдаў пераказаў могуць быць прапанаваны яшчэ

граматыка-стылiстычныя цi граматыка–арфаграфiчныя заданнi.

Пасля стараннага вывучэння тэксту для будучага пераказу настаунiк вызначае словы, выразы i сказы, з якiмi трэба пазнаемiць дзяцей за некалькi дзен да адпаведнага урока. На уроку, калi праводзiцца пераказ, разглядаюцца словы i словазлучэннi, значэнне якiх залежыць ад кантэксту

(фразеалагiзмы,словы,ужытыя у пераносным значэннi).iх настаунiк тлумачыць ва уступнай гутарцы да пераказу i запiсвае на дошцы.

 Карысна напярэдаднi пераказу арганiзаваць чытанне тэкстау,праслухванне музычных творау,прагляд кiнафiльмау i тэлеперадач на тэму,блiзкую да тэксту пераказу.

Папярэдняя лексiка-стылiстычная падрыхтоука вучняу да пераказау дае магчымасць зэканомiць час на самiм уроку,больш удзялiць увагi высвятленню асноунай думкi тэксту I засваенню моуных сродкау.

Урок,на якiм дзецi працуюць над пераказам,можа мець наступную структуру:

1.   Падрыхтоучая работа

1.Азнаямленне вучняу з тэмай i задачамi урока.Уступная гутарка пра

зыходны тэкст i яго аутара.

2.Выразнае чытанне тэксту.

3.Тлумачэнне i удасканаленне значэння новых i малазразумелых слоу.

4.Гутарка i аналiз тэксту.

5.Складанне i запiс плана

6.Вусны пераказ тэксту

7.Работа па правапiсу.

8.Пауторнае чытанне тэксту настаунiкам.

11. Напiсанне пераказу

111 .Праверка пераказу i падрыхтоука да яго аналiзу у классе

1V. Аналiз пераказу

Пры падрабязным(поуным) пераказе ставiцца задача не толькi перадаць асноуную думку аутара,але i захаваць паслядоунасць тэксту,апiсання месца,дзеючых асоб,дэталей i характэрныя выразныя сродкi мовы: аутарскую лексiку,фразеалогiю,сiнтэксiс.

Сцiслыя пераказы прадугледжваюць кароткую перадачу асноунага зместу пачутага,прачытанага цi убачанага,выдзяленне у тэксце галоунага,iстотнага.Такiя пераказы лепш за усе пачынаюць з добра знаемых вучням тэкстау сюжэтнага характару,якiя легка расчляняюцца на асобныя,лагiчна закончаныя часткi.Тут патрабуецца захаваць толькi асноуную думку,а таксама тыя моуныя асаблiвасцi тэксту i мастацкiя дэталi,без якiх нельга зразумець яго iдэйнай накiраванасцi i дасягнуць пазнавальна-выхаваучых мэт.

У выбарачным пераказе узнауляецца якая-небудзь адна з «рассыпанных» у розных частках тэм зыходнага тэксту,напрыклад апiсанне паступлення ранiцы,якое дадзена у тэксце разгрупавана у некалькiх частках.Пры такiм пераказе дзецi вучацца расчляняць тэкст i выбiраць з яго менавiта тое,што адпавядае пастауленай мэце.

У пераказе з творчым заданнем зыходны тэкст некалькi змяняецца,пераапрацоуваецца цi дапауняецца звязаным па сэнсу,

зыходным,але самастойным тэкстам,створаным аутарам пераказу. У

вынiку змест пераказу не супадае са зместам зыходнага тэксту.Асноуная iх задача—развiцце i удасканаленне мастацкiх здольнасцей вучняу,у прыватнасцi уменняу i навыкау уключаць у пераказ характарыстыкi

дзеючых асоб,апiсанне прадметау,жывел,людзей,абстаноукi,пейзажу,увесцi у тэкст пэуны эпiзод.

Можна вылучыць дзве группы заданняу да пераказау з творчымi заданнямi:

а)прапануецца адказаць на пытанне,выказаць сваю думку наконт зместу тэксту i г.д.

б)прапануецца дапiсаць пачатак цi канцоуку,уставiць апiсанне прадметау i падзей,даць уласную ацэнку учынкам той цi iншай дзейнай асобы,выказаць свае меркаванне адносна паводзiн героя,твора i iнш.

Творчыя элементы,якiя уключаюцца у пераказ, павiнны арганiчна злiвацца са зместам таго,што служыць прадметам пераказу.

Сярод пераказау,ускладненых моуных заданнем,вылучаюцца пераказы з лексiчным,граматычным,марфалагiчным,сiнтаксiчным,сталiстычным i iншымi заданнямi:

а) прапануецца замянiць форму асобы,часу,ладу: напрыклад,перадаць змест зыходнага тэксту у форме не прошлага,а цяперашняга часу i г.д:

б) прапануецца ужыць у пераказе пэуныя словы,словазлучэннi,сказы,якiя маюцца у зыходным тэксце,цi пэуныя группы слоу,словазлучэнняу,сказау.

Сярод пераказау гэтай группы у школьнай практыцы найбольш ужывальныя пераказы са зменай формы:

а) змена асобы апавядальнiка.Вучням часта цяжка перадаць змест тэксту,напiсанага ад першай асобы.З гэтай мэтай трэба даваць невялiкiя i нескладаныя па зместу пераказы з заданнем змянiць асобу,ад iмя якой вядзецца апавяданне,напрыклад з першай на трэцюю.Пры гэтым важна,каб вучнi не карысталiся аднымi i тымi ж асабовымi займеннiкамi(ен,яна), а ужывалi замест iх iмя героя цi словы,якiя паказваюць на яго прафесiю,становiшча у грамадстве:

б) замена сказау з дзеепрыметнымi i дзеепрыслоунымi зваротамi на складаназалежныя сказы i надварот:

в) замена простай мовы на ускосную i ускоснау – на простую.

У час праверкi пераказау увага звяртаецца на наступныя моманты:

1. паунату перадачы зыходнага тэкст;

2. дакладнасць цi скажэннi фактычнага характару;

3. паслядоунасць зыходнага тэксту;

4. лагiчнасць падачы матэрыялу;

5. уменне арыентавацца i улiчваць заувагi,зробленные настаунiкам у ходзе падрыхтоучага этап;

6. захаванне граматычных норм,правiл арфаграфii i пунктуацыi;

7. знешняе афармленне работы.

Улiчваючы гэтыя моманты,настаунiк робiць пэуныя паметы цi кароткi запiс у канцы пераказу.

Завяршаецца работа аналiзам пераказу у классе.Галоуная задача гэтага этапу заключаецца у тым,каб аналiз правераных пераказау быу па-сапрауднаму глыбокiм.Настаунiк павiнен выказаць свае адносiны да таго,як працавау клас у цэлым: адзначыць лепшыя работы.Да ацэнкi гэтых работ

важна падысцi cтрога iндывiдуальна,i да кожнай з iх пастарацца знайсцi добрае слова.Размову аб недахопах настаунiк павiнен асаблiва прадумаць,кааб у классе атрымалася сур езная таварыская работа па iх пераадоленню.

Пераклад. Пераклад з рускай мовы на беларускую садзейнiчае развiццю мауленчай мабiльнасцi,адчування слова,удасканальвае навык дакладнасцi выбару слова у адпаведнасцi з кантэкстам.

Выдзяляюць розныя вiды перакладау:

- пераклад – супастауленне:

- пераклад iзаляваных слоу:

- пераклад асобных спалучэнняу слоу:

- пераклад сказау:

- пераклад тэкстау:

- пераклад – пераказ рускага тэксту па-беларуску.

Практыкаваннi на пераклад-супастауленне выкарыстоуваюцца у малодшых классах.Названы тып практыкаванняу – самы просты у параунаннi з iншымi практыкаваннямi у гэтым кiрунку.Пры выкананнi такiх практыкаванняу вучнi павiнны прачытаць прапаваныя беларускiя словы,параунаць iх вымауленне (правапiс) з аналагiчнымi рускiмi словамi i вызначыць адметныя асаблiвасцi,характэрныя для беларускай мовы.

Напрыклад,вучнi чытаюць спалучэннi слоу (ен водзiць – он водит,яна носiць – она носит,яна хоча – она хочет) i вызначаюць адрозненне канчаткау дзеясловау 3-й асобы у беларускай i рускай мовах.

Пераклад iзаляваных слоу,спалучэнняу,сказау праводзiцца,як правiла,пры замацаваннi вывучанага матэрыялу без працяглай папярэдняй падрыхтоукi.Вучнi чытаюць прапанаваны матэрыял падручнiка па-беларуску.Настаунiк разам з вучнямi выпрацоуваюць недахопы перакладу.Адзнака за такi пераказ у журнале не выстауляецца.Пiсьмовы пераклад правяраецца настаунiкам i ацэньваецца з iншымi практыкаваннямi падручнiка.

Складаней арганiзуецца праца над перакладам тэкстау. Методыка правядзення перакладу тэкстау своеасаблiвая.Пераклад тэксту як навучальны вiд пiсьмовай работы павiнен праводзiцца з абавязковай папярэдняй падрыхтоукай.Ен праводзiцца па такому плану:

1.   вучнi выконваюць пераклад тэксту дома (рыхтуюць чарнавы варыянт);

2.    на уроку настаунiк праглядае чарнавыя накiды перакладаемага тэксту;

3.    вучням даецца 5-10 хвiлiн для кансультацыi;

4.    классу прапануецца узор перакладу (тэкст чытае адзiн з вучняу);

5.    настаунiк у час чытання тэксту вучням пазначае для сябе словы,перакладзеныя няудала;

6.   якасць перакладу абмяркоуваецца калектыуна:выказваюцца вучнi,выказвае сваю думку настаунiк,разам раюцца пра найбольш дакладны выбар слова у адпаведнасцi з тэкстам;

7.   вучнi самастойна запiсваюць тэкст па-беларуску.

Пры абмеркаваннi прапанаванага пераказу нельга абмяжоуваць вучняу у выбары беларускiх слоу-эквiвалентау.Дзецям якраз i трэба

растлумачыць,што перакласцi пэунае рускае слова можна з дапамогай некалькiх адпаведных беларускiх слоу,з якiх i трэба выбраць самсе дакладнае менавiта для дадзенага кантэксту.

Такiм чынам,у працэсе перакладу вучнем,неабходна прапаноуваць некалькi беларускiх слоу-адпаведнiкау,з якiх яны павiнны выбраць найбольш дакладны.Тым самым мы развiваем у дзяцей адчуванне мовы.Падручнiкi ж у слоунiках да тэксту для перакладу традыцыйна абмяжоуваюць вучня адным беларускiм словам- эквiвалентам.

Можна выкарыстоуваць таксама i калектыуны пераклад тэксту.Праводзiцца ен па асобных сказах наступным чынам:настаунiк (цi вучань) чытае сказ,дзецi прапануюць розныя варыянты яго пераказу,выбiраецца лепшы i запiсваецца у чарнавiк.Пасля таго,як будзе запiсаны апошнi сказ,тэкст чытаецца пауторна,пераклад удакладняецца,а затым – запiсваецца у чыставiк.

Карысна для перакладу даваць урокi хрэстаматыйных творау,вядомых вучням.Пераклаушы гэты урывак,вучнi маюць магчымасць зверыць свой тэкст з арыгiналам,адзначыць недахопы як рускага,так i уласнага,беларускага.

Працу над перакладам трэба рабiць творчай.У школе за эталон чамусцi

прымаюць падразковы пераклад,якi толькi фармальна можна лiчыць правiльным.Аднак такi пераклад,не зауседы дакладна перадае асноуны змест тэксту,не стымулюе развiцце у вучняу творчых здольнасцей.Таму рэкамендуецца пры арганiзацыi працы над перакладам узяць кiрунак на творчы пераклад,якi развiвае у дзяцей не толькi мауленчую мабiльнасць,але i адчуванне беларускага слова,мовы,навык творчага пераасэнсавання прачытанага i адпаведнай перадачы пэунага зместу у беларускiм тэксце.Гэта асаблiва авжна у час працы над тэкстам мастацкага стылю.

Часам прапануецца выканаць пераказ рускага тэксту па-беларуску.Па сутнасцi гэта пераклад-пераказ.Паколькi прачытаушы рускi тэкст,вучнi павiнны ажыцявiць яго унутраны пераклад i пераказаць змест тэксту.Пераклад,якi адбываецца пры гэтым,i пераказ тэксту адносна свабодныя:вучнi вызначаюць асноуную думку апавядання i коратка пераказваюць яго змест.

Для таго,каб вучнi паспяхова пераклалi i затым пераказалi тэкст,настаунiк арганiзуе працу наступным чынам:

1)   зачытвае выразна тэкст;

2)   праводзiць з классам гутарку па зместу прачытанага

3)   вучням прапануецца пераказаць тэкст спачатку самiм сабе,затым- перад классам;

4)   запiс у сшыткi.

Вусны пераклад – пераказ ацэньваецца па наступных крытэрыях: лагiчнасць,звязнасць выкладу тэксту,адпаведнасць галоунай думцы,дакладнасць словаужывання.

Карыснымi i эфектыунымi з яуляюцца такiя вiды працы,як чытанне па-беларуску рускага тэксту,а таксама сiнхронны пераклад вуснага тэксту,якi гаворыцца субяседнiкам.

Паколькi удасканаленая праграма прадугледжвае знаемства з такiмi новымi паняццямi,як стыль мовы,тып маулення (мовы),тэкст, неабходна,кааб работа з названымi паняццямi праводзiлася не час ад часу,а сiстэматычна.Для паутарэння гэтых паняццяу пераклад дае шырокiя магчымасцi.Тэкст для перакладу трэба абавязкова характарызаваць па яго прынадлежнасцi да пэунага стылю,вызначаць форму выказвання (апавяданне,разважанне,апiсванне),асаблiвасцi структуры.

Пераклад – цiкавы вiд працы,эфектыуны метадычны прыем.Аднак iнтэнсiунасць яго выкарыстання павiнна строга кантралявацца,нельга дапускаць празмернага захаплення толькi гэтым метадычным прыемам.

Пераклад карысны у комплексе з iншымi прыемамi.Тады ен лiчыцца мэтазгодным i апрауданым.

Сачыненнi. Самы пашыраны вiд пiсьмовых работ у старшых класах.

Iх значэнне i роля у развiццi звязнай мовы абумоулена самастойным характарам Данай пiсьмой работ,.тым,што яна прадугледжвае выкладанне вучнымi сваiх думак на пэуную тэму.Гэта праца творчая.Пры напiсаннi сачыненняу выяуляюцца творчыя зададкi школьнiкау,глыбiня iх ведау,самастойнасць думак i выказванняу,здольнасць фантазiраваць i суадносiць уяуленнi з рэчаiснасцю,а галоунае – уменне выражаць свае пачуццi i думкi словамi.

У час падрыхтоукi да сачыненняу выяуляецца i творчасць настаунiка,яго майстэрства змястоуна наладзiць заняткi,выклiкаць цiкавасць выхаванцау да пошуку,дапамагчы iм псiхалагiчна арганiзаваць i дысцыплiнаваць сябе,падпарактаваць свае памкненнi,пачуццi,мары адзiнай мэце.

Кампанентамi,цi састаунымi часткамi сачынення з уяляюцца:

1.тэма – прадмет сачынення;

2.план – парадак выкладання думак;

3.змест – матэрыяп для сачынення.

Работа,звязаная з правядзеннем сачыненняу,мае тры этапы:

1. работа навучальнага характару.

 Вучнi пад кiраунiцтвам нас

таунiка аналiзуюць тэму,выяуляюць кола пытанняу,раскрыцця якiх патрабуе тэма,знаемяцца з рознымi вiдамi сачыненняу,вучацца складаць планы,па планах ствараюць вусныя сачыненнi;высвятляецца значэнне эпiграфа да сачынення.Настаунiк знаемiць вучняу з патрабаваннямi да сачынення.Увагу неабходна удзялiць такому моманту работы над сачыненнем,як цытаванне.