1.3 Федератив дювлятин йаранмасы формалары вя гурулушу.

Федератив дювлятлярин йаранмасы мцхтялиф цсулларла баш верир.

Ы . Цмуми мягсядляр цчцн мцстягил дювлятлярин бирляшмяси. Мяся-лян, 1964-ъц илдя Танганика вя Зянзябирин бирляшмяси нятиъясиндя Тан-занийа йаранмышдыр.

ЫЫ. Фактики ъящятдян бир сыра дювлятчилик яламятляриня малик олан дювлят грумларынын вя йа сийаси ващидлярин бирляшмяси, иттифага дахил олмасы нятиъясиндя. Мясялян, АБШ-да штатларын, Исвечрядя кантонларын, БЯЯ-дя ямирликлярин бирляшмяси.

ЫЫЫ. Дювлят щакимиййят органларынын актлары иля дювлятин йенидян тяшкил олунмасы нятиъясиндя. Мясялян, 1956-ъы илдя федерасийанын йенидян тяшкили заманы Щиндистан, 1973-ъц ил Конститусийасынын ясасян Пакистан.

Йухарыдакы щаллардан асылы олараг ики ъцр федерасийалар фярг­ляндирилир:

- Мцгавиля федерасийалары (иттифаг федерасийалары)-беля федерасийалара мисал олараг, кечмиш сосиалист федерасийалары эюстяриля биляр (Чехос-ловакийадан башга). Беля федерасийаларда федерасийа субйектляри юз суверенликлярини вя федерасийадан чыхмаг щцгугуну сахлайырдылар. Бу мцддяа конститусийаларда юз яксини тапмышдыр. Бурадан да «Икигат суверенлик» йяни, федерасийанын вя онун субйектляринин суверенлийи консепсийасы йаранмышдыр. Беля федерасийанын субйектинин разылыьы олмадан онун сярщядляри дяйишдириля билмязди. Гейд олунмалыдыр ки, сосиалист федерасийалары парчалдандыгдан сонра федерасийа субйект-ляринин суверенлийини вя федерасийадан чыхмаг щцгугуну тясбит едян конститусийалар галмамышдыр. Йеэаня истисна Ефиопийанын 1994-ъц ил конститусийасыдыр. Лакин бу щцгуг штатларын дейил, миллятлярин щцгугу кими тясбит олунуб.

- Конститусийа (Мухтариййят) федерасийалары. Беля федерасийаларын субйектляри суверенлийя малик дейил. Онларын сярщядляри бязян мяркязи федерал органлары (парламентин) актларына ясасян дяйишдириля биляр. Бу вахт федерасийа субйектляринин фикри динлянилир, лакин бу мяшвярятчи характер дашыйыр.

Мяркязляшмя дяряъясиндян асылы олараг, ики ъцр федерасийалар фярг-ляндирилир:

- Мяркязляшдирилмиш (Интеграсийа олунмуш) – бу федерасийаларда федерал щакимиййят органларынын, федерал ганунларын федерасийа субйектляриня тясири бюйцкдцр. Мясялян, АФР, Австралийа вя с.

- Нисби мяркязляшдирилмиш (Деволйусийа олунмуш) – мяркязляшмя нисбятян зяифдир. Мяркязляшдирилмиш федерасийалара нисбятян федерасийа субйектляри даща эениш щцгуглара маликдир. Бу федерасийаларда няза­рятин ики формасы вар: Федерал вя Йерли нязарят.

Гурулушуна эюря Асимметрик вя Симметрик федерасийалар фяргляндирилир. Симметрик федерасийаларын тяркибиня йалныз ейни статуслу субйектляр дахилдир. Мясялян, Австрийа вя Алманийа торпаглары вя с. Онларын тяркибиндя гейри-субйектляр олмур. Мцтляг симметрик федера-сийалар субйектлярин там бярабярлийини, онларын ейни статус вя сялащий-йятляря малик олмасыны нязярдя тутур. Яслиндя беля федерасийалар мюв-ъуд дейил. Алманийада торпаглар йухары палатада ейни сайда тямсил олунмурлар, БЯЯ-дя ямирликляр бир палаталы мяшвярятчи Милли Мяълисдя ейни сайлы тямсиличийя малик дейилляр.

Асимметрик федерасийаларын тяркибиня федерасийа субйектляри иля йанашы, гейри-субйектляр дя дахилдир. Асимметрик федерасийаларда суб­йектлярин щцгугу статусунда мцяййян фяргляр олур. Мясялян, Щин­дистанда йалныз Ъамму вя Кяшмир штатынын юз конститусийа ганунун вар. Вя йа Сербийа вя Черногорийа иттифагында дювлят идарячилийиндя, ха­риъи сийасят сащясиндя ясас сялащиййятляр Сербийа мяхсусдур.

Федерасийанын гурулушуна мцхтялиф факторлар тясир едир. Беля факторлара милли, ярази, игтисади вя ъоьрафи амилляр аиддир. Бу факторларын щансына цстцнлцк верилмясиндя асылы олараг, федерасийанын гурулушуна даир цч мцхтялиф йанашма мювъуддур: Милли-Ярази, Ярази вя Комплекс Ярази. Онларын щеч бири тямиз шякилдя тятбиг олунмур. Щяр бири федерасийанын гурулушуна бир-нечя амилин тясирини нязярдя тутур.

Федерасийанын гурулушуна даир ярази йанашмасы эюря федерасийаны милли яламятляр нязяря алынмадан гурулмасы нязярдя тутур. Беля федерасийалара мисал олараг, АБШ, АФР, Латын Америкасынын Федератив дювлятляри эюстяриля биляр. Беля федерасийаларын ярази присипи цзря гурул­масына тясир едян ясас амиллярдян бири юлкя ящалисинин ясасян бир миллятя мянсуб олмасы иля баьлыдыр. Мясялян, Латын Американын федератив юлкя­ляри.

Лакин бязи федератив дювлятлярдя бцтцн федерасийа субйектляри вя йа онларын бир гисми милли яламятляря (етник, дил, дин) эюря тяшкил олунуб. Мясялян, Канада да 9 яйалят – инэилис дилли, 1 яйалят – франсыз диллидир. Белчикада федерасийа субйектляринин бири франсыз дилли, диэяри Щолланд дилли, цчцнъцсц гарышыг диллирдир. Щиндистанда 1956-ъы ил конститусийасына эюря штатлар лингвистик (дил) принсип ясасында гурулуб. Бу «бир дювлят- бир штат» гайдасынын мейдана эялмяси иля нятиъяляниб. Ниэерийада штатларын яразиси еля тяшкил олунуб ки, ярази йерли гябиля, тайфаларын йашадыьы ярази иля цст-цстя дцшмясин. Бу миллятчилийин гаршысынын, алынмасына ващид Ниэерийа халгынын формалашмасына хидмят едир.

Милли-ярази йанашмасы ися федерасийанын формалашмасында щям ярази, щям дя милли амиля йер верир. Вахты иля Марксист – Ленинчи федерализмин консепсийасы милли-ярази принсипиня цстцнлцк верирди. Бу йанашмайа эюря, федерасийа милли мясялялярин щялл едилмясинин васитяси кими чыхыш етмялидир. Она эюря дя, федерасийа милли яламят цзря бу вя йа диэяр етник групун йашадыьы яразидя йарадылмалыдыр. Щямин етник група федерасийа субйекти васитяси иля идаряетмя сялащиййятляри верилмялидир.

Мящз бу идейаложи ясас цзяриндя сосиалист федерасийалар йарадылмышдыр. Лакин сосиалист гурулушун даьылмасы иля беля федерасийаларда даьылыб. Гейд олунмалыдыр ки, федерасийаларын етник яламятляр цзря гурулмасы чох тящлцкялидир. Бу федерасийанын мющ­кям­ляндирилмясиня дейил, онун парчаланмасына тякан верир. Мисал олараг, милли-ярази принсипи ясасында гурулан Йугославийа вя ССРИ эюстяриля биляр.

Щцгуг ядябиййатында ярази вя йа милли яламятлярин цстцнлцк тяшкил етмяси бахымындан ики ъцр федерасийалар фяргляндирилир: Милли вя Ярази федерасийалары. Бязян гарышыг федерасийаларда фяргляндирилир. Бура Русийа федерасийасы аиддир. РФ тяркибиня щям милли-ярази гурумлары (Республика, мухтар вилайят), щям дя инзибати-ярази грумлары (яйалят, федерал ящямиййятли шящярляр) дахилдир. Лакин РФ-да чох миллятлилийин мювъуд олмасы иля ялагядар олараг федерасийанын гурулушунда милли фактор ясас йер тутур.

Гейд олунмалыдыр ки, федерасийаларын бу нюв бюлэцсц шяртидир. Чцнки тямиз шякилдя ня ярази, ня дя милли федерасийалар мювъуд дейил. Феде­расийаларын гурулушуна щям милли, щям дя ярази амилляри, щям дя диэяр амилляр тясир едир. Мясялян, Латын Америкасынын Федератив юлкяляриндя федерасийа субйектляринин яразиси гитянин мцстям­лякя­чиляринин мцяййян етдийи инзибати ярази бюлэцсц ясасында форма­лашдырылыб.1 Йалныз бу юлкялярдя щямин ярази ващидляринин ады дяйиш­дирилибдир. Мясялян, Бразилйада беля ярази ващидляри яввял яйалятляр, сонра штатлар адландырылмышдыр.

ЫЫ Фясил. Федерасийа субйектляри вя онларын сессесийасы проблеми
Информация о работе «Федерасийа – дювлятин сийаси-ярази гурулушунун тязащцр формасы кими»
Раздел: Государство и право
Количество знаков с пробелами: 78733
Количество таблиц: 0
Количество изображений: 0

0 комментариев


Наверх