Тақырып.Ақша-несие және қаржы жүйелері

9. Тақырып.Ақша-несие және қаржы жүйелері.

Ақша жүйесі және оның типтері.

Еліміздегі ақша айналымы мемелекеттік ақша жүйесі шеңберінде іске асады.Ұлттық ақша жүйесі –заңмен бекітілген ақша айналымын ұйымдастыру формасы.

Ақша жүйесінің элементтері:

1) тауарлардың бағасы бейнеленген ұлттық ақша бірлігі

2) заңды төлем құралы қызметін атқаратын ақша түрі(қағаз ақшалар, майда монеталар және т.б.)

3) ақшаа эмиссиясы жүйесі

4) ақша айналымын реттейтін мемелекеттік органдар

Ақша айналымының типтері:

1) метол ақша жүйесі( монометализм-алтын, биметализм- алтын және күміс)

2) қағаз ақша айналым жүйесі

Ақша ұсынысының компоненттері:

1) М1-қолма-қол ақшалар және ағымдағы шоттағы ақшалар

2) М2-М1+ тез және жинақ шоттарындағы ақшалар

3) М3- м2 + ірі тез салымдар

М2+М3-ді «квази -ақшалар»деп аталады, оларды тікелей белгілі бір келісімдерге, іс-әрекеттерге пайдалануға болмайды, бірақ белгілі бір уақыт өте келе олар ликвидті құралға айналды.

Ақша ұсынысы дегеніміз нарықта орталық және коммерциялық банктер ұсынатын ақша саны. Ақша ұсынысының негізгі екі формасы бар.Бірінші жеке ақшалар ұсынысы.Екінші ақша чектері, облигациялар, құнды қағаздар және т.б.

Ақшаға сұраныс мәселесі бойынша екі концепция қалыптасқан. Классикалық теория бойынша ақшаға сұраныс дегеніміз- экономикалық агенттер сақтайтын номиналды ақша қалдықтары.И.Фишер формуласы бойынша MV = PV , ақшаға сұраныс ақшалай табыс (PV) деңгейінің функциясыт болып табылады. Кейксианстық теория бойынша ақшаға сұраныс мынадан тұрады:

1) келісімдер үшін арналған ақшаға сұраныс (трансакционды сұраныс)

2) активтер жағынан ақшаға сұраныс

Келісімдер үшін ақшаға сұраныс ағымдағы (тауарлар мен қызмет көрсетулер үшін төлемдер ) номиналды Ж.Ұ.Ө. көлеміне пропорционалды. Оның көлемінің (Ж.Ұ.Ө.) өсуі ақшаға сұранысты да өсіреді. Активтер жағынан ақшаға сұраныс ақшаның қор жинау қызметі арқылы қалыптасады .Адамдар қор жинауды ақшалай немесе құнды қағаздар түрінде сақтауы мүмкін.

Бұл жағдайда активтер жағынан ақшаға сұраныс процент ставкасы кезінде

актив түрінде ақшаға сұраныс қысқарады, адамдар өздерінің жинақтарын төмен курс бойынша сатып алу арқылы облигацияларға айналдырады және

процент ставкасы төмендеген жағдайда қосымша табыс табу мақсатында оларды жоғарғы курс бойынша сатуға тырысады.

Процент ставкасы төмендеген жағдайда, керісінше, актив түрінде ақшаға сұраныс өседі.

Ақша нарығы ақшаға сұраныс пен ұсыныс арасындағы қарым-қатынасты бейнелейді.Ақшаға ұсыныс вертикалды сызықпен көрсетілген себебі ол орталық банк негізінде жүзеге асады және ставка процентіне тәуелді емес. Ақшаға сұраныс процент ставкасына кері тәуелді.Ақшаға сұраныс пен ұсыныс қиылысу нүктесінде бір-біріне тең болды.Процент ставкасының ауытқуы ақша рыногында

тепе-теңдікті сақтауға мүмкіндік береді. Процент ставкасының өсуі кезінде ақшаға ұсыныс сұраныстан жоғары болады. Мұндай жағдайда экономикалық агенттер акция, облигацияларды сатып ала бастайды және тез салымдарды ұлғайтады. Ақша ұсынысының артық (көп) болуы

банктердің проценттік ставкаларын төмендетуге мәжбүр етеді. Процент ставкаларының төмендеуі негізінде ақшаға сұраныс өсе түседі. Осылайша ақша нарығындағы тепе-теңдік қалпына келе бастайды.

Несие және оның түрлері.Қ.Р. несие жүйесінің құрылымы.

Ақша айналымы процесінде кейбір субьектілерде уақытша бос қаржылар қалыптасады, ал басқа биігінде қосымша ақшаларға деген қажеттілік туындайды. Осы бос ақша массасы банктерде жиналып (аккумулирвать етіледі), ақшаға мұқтаж адамдарға беріледі.Осылайша несие жүйесі қоғамның ақша ресурстарын тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.

Несие- бұл қайтарымдылық, төлемдік, тездік(тез) негізінде жүзеге асатын қарыз капиталының қозғалысы.

Несие формалары:

-коммерциялық несие-төлемі ұзартылған тауарларды жеткізу

-банктік несие

-тұтыну несиесі

-ипотекалық несие( жылжымайтын мүлік есебінде )

-мемлекеттік несие

-халықаралық несие.

Қ.Р. несие жүйесінің құрылымы екі деңгейден тұрады. Жоғарғы деңгейде Қ.Р.Ұлттық банкісі банктоттарды эмиссиялауды, мемлекеттік алтын-валюта қорын сақтауды, экономиканы ақша- несие арқылы реттеуді, несие мекемелерінің қызметіне бақылауды жүзеге асырады .Төменгі деңгейде коммерциялық банктер мен арнайы қаржылық-несие мекемелері(әртүрлі қорлар мен ассоциациялар) несие операцияларын жүзеге асырады және нарық субьектілер үшін басқа да қызмет түрлерін жасайды.

Экономиканы монетарлық реттеуді еліміздің орталық банктері жүзеге асырады.Экономиканы макро деңгейде реттеу үшін мынадай құралдарды пайдаланады:

-проценттік есептік ставкасы

-міндетті резервтер нормасы

-ашық нарықтағы мемлекеттің құнды қағаздармен жүргізетін операциялары.

Есептік ставка-бұл орталық банктің коммерциалық банктерді несиелендіретін процент ставкасы.

Міндетті резервтер нормасы- бұл орталық банкте сақталатын және оларды шығындауға құқысы жоқ коммерциалық банктердің резервтерінің бір бөлігі.

Ашық нарықтағы операциялар ашық нарықтағы мемлекеттік құнды қағаздарды сатып алу-сатуды болжайды.Бұл құралдар экономиканы тұрақтандыру үшін пайдаланады. Инфляция күшейген жағдайда орталық банк есептік есептік ставканы өсіреді,міндетті резервтер нормасын көбейтеді, құнды қағаздарды сатады және сол арқылы айналымдағы ақша массасын қысу арқасында инфляция деңгейін төмендетуге ат салысады .Егер жұмыссыздық өссе, орталық банк есептік ставканы және резервтер нормасын төмендетеді, мемлекеттін құнды қағаздарды сатып алады.Жиынтық сұраныстың өсуі арқасында жиынтық ұсыныстың өсуі экономикадағы өндірістің өсуі мен толық жұмысбастылықты тұрақтандырады.

Қаржы жүйесі және оның құрылымы.Мемлекеттік бюджет.

Қаржы-бұл ұдайы өндіріс процесін және қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында ақша массасын бөлу, қайта бөлу процесінде қалыптасқан экономикалық қатынастар жүйесі.Қаржы жүйесі-бұл қаржы қатынастарының және оларды реттейтін институттардың жиынтығы. Қаржы жүйесінің звенолары болып бюджеттер, әлеуметтік мүліктік және жеке сақтандыру қорлары, мемлекеттің валюта резерві, т.б. арнайы ақша қоры.

Қаржы қатынастары-бұл мемлекеттің керекті саяси, экономикалық, әлеуметтік сферадағы қызметтерін жүзеге асыру үшін керекті қалыптасқан және пайдаланылатын ақша массасының жиынтық қатынасы.

Қаржы жүйесінің құрылымы өзінің қызметтерін жүзеге асыру мақсатында пайдаланатын ұлттық табысты қайта бөлу процесінде ақша массасын жинайтын бірнеше звенолардан тұрады.

Қаржы жүйесінің алдыңғы звеносы болып мемлекеттік бюджет табылады. Мемлекеттік бюджет-үкіметтің тікелей қарамағындағы орталықтандырылған ақша ресурстарының қоры.

Қаржы жүйесінің маңызды звеносы болып үкіметтің арнайы қорлары, яғни зейнетақы қоры, кәсіпкерлікті қолдау қоры , Ұлттық қор және Қ.Р. дамыту институттарының құралдары табылады.

Қаржы жүйесінің құрылымына қаржы кәсіпорындары мен мекемелері және халықтың қаржылары жатады.

Мемлекеттік бюджет–бұл үкіметтің өзінің қызметтерін жүзеге асыруға бағытталған орталықтандырылған ақша ресурстарының қоры.Осы облыстағы мемлекеттің негізгі қызметтеріне мыналар жатады:

-елдегі мемлекеттік аппарат пен әскери күштерді ұстау

-әлкеуметтік–экономикалық міндеттерді орындау,соның ішінде,өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым обьектілерін қалыптастыру

Қ.Р. мемлекеттік бюджеті екі деңгейден тұрады:

1) орталықтандырылған мемлекеттік бюджет

2) мемлекеттік басқарудың жергілікті органының бюджеті.

Мемлекеттік бюджет 2 бөліктен тұрады:кіріс және шығыс.Бюджеттің шығыс бөлігіне мемлекеттің өзінің қызметтерін жүзеге асыруға бағытталған қаржы сомасы жатады.Мемлекеттін бюджеттің кірісінің негізгі қайнар көзі болып салықтар( 80% )табылады.Бюджетті толықтырудың тағы басқа көздері болып мемлекеттік меншіктен, арнайы қорлардан және мемлекеттік қоғамдардан түсетін табыстар жатады. Мемлекеттік шығындардың өсуі мемлекеттің қызметтерін де ұлғайтады. Соның нәтижесінде ұлттық табыстың басым бөлігі бюджеттік сфера арқылы қайта бөлінеді.Мемлекеттік шығыс бөлігінің кіріс бөлігінен артуы тапшылығы ақша эмиссиясы есебінде қаржылануы мүмкін. Бірақ бұл инфляция қағаздарды шығару және сату арқылы да бұл проблеманы шешуге болады,бірақ мұның өзі де проблеманы түпкілікті шешпейді.

Мемлекеттік қарыз-бұл бюджет тапшылығының жиналған саласынан бюджеттік артықшылықтарды алғанға тең.Мемлекеттің қызметтерінің улғаюы көптеген елдерде мемлекеттік бюджеттің тапшылығына алып келді.Мемлекеттік қаржылардың тепе-теңдігінің бузылуы ақша айналымы сферасында үлкен өзгерістерге алып келеді. Сондықтан мемлекеттік қарыздарды басқару қажеттілігі туындайды.Жаңа заемдардың өлшемін анықтау, олардың шығару мерзімін, проценттік төлемдердің өлшемі және оларды орналастыру әдісі.

Мемлекеттік құнды қағаздарды шығару мен орналастыру мемлекеттің ішкі қарыздарын қалыптастарады. Мемлекеттің сыртқы қарызы-төлем балансының тапшылығын жабу мақсатындағы шет мемлекеттегі заемдар.

Мемлекеттік қарыздардың өсуі .Ұлттық табысты бөлу сферасында проблемалар туғызады. Егер де мемлекет қарыздарды экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылымына инвестиция ретінде жұмсамай, тұтынуға жұмсайтын болса, онда келешекте қиындықтар туындайды.

Салықтың мәні мен қызметтері .Салық салу принциптері

Салық –бұл физикалық және юридикалық тұлғалардан мемлекеттің міндетті түрде алатын төлемдері.Салықтар негізгі екі қызмет атқарады: фискалды және экономикалық.

Фискалды қызметі бұл-мемлекеттің ақшалай табыстарын қалыптастыру. Салықтың экономикалық қызметі салық тежегіштері арқылы мемлекеттің макроэкономикалық

процесстерге әсер етуі. Қазіргі нарық экономикасы жағдайында салықтар мемлекеттің экономикалық саясатының негізгі құрамы болып табылады. Салық салу деңгейінің жоғары болуы өндірістің тиімділігін төмендетеді де соның нәтижесінде мемлекеттік бюджетке келіп түсетін түсімдердің көлемі қысқарады. Мұндай құбылысты «Лаффер қисығынан» көруге болады.

Салықтар тікелей және жанама болып бөлінеді.Тікелей салықтарға мыналар жатады: жеке тұлғаларға салынатын табыс салығы, корпорация пайдасына салынатын салық, мүлік салығы, құнды қағаздар мен жүргізілген операциялар үшін салық.

Жанама салықтарға мыналар жатады:акциздер, қосымша құн салығы,кеден салықтары, фискалды монополиялық салықтар(мысалы: темекі бұйымдары, алкогөлді сусындар және т.б.)

Салық салу принциптері: салық салу міндеттеме,салық салудың анықтамасы, шыншылдық, салық жүйесінің біртектілігі, салық заңдылықтарының ақиқаттығы.

Салық 4 түрлі қызмет атқарады:

1) реттеуші

2)ынталандырушы

3)фискалды

4)бөлу

10.Тақырып.Эконономикалық теорияның халықаралық аспектілері.

Халықаралық еңбек бөлінісі. Салыстырмалы артықшылықтар теориясы.

Дүниежүзілік шаруашылықтың меатериалдық негізін халықаралық теңбек бөлінісі құрайды.Халықаралық еңбек бөлінісі дегеніміз- бұл бір-бірімен тауар айырбастайтын жеке мемлекеттердің белгілі бір өнімдерді өндіруге мамандандануы.Мамандану бастапқы кезде табиғи ресурстармен анықталған. Ресурстары бар мемлекеттер сол ресурстар арқылы шығындарды аз керек ететін өнімдерді өндіріп айырбасқа ұсынады.

Индустрияның дамуы ұлттық шаруашылықтардың өзара байланысын күшейте түсті.Осымен бірге олардың дүниежүзілік рынокка кіруіне ықпал жасады.Халықаралық маманданудың негізі неде?Бұл сұраққа Д.Рикардоның артықшылықтың салыстырмалы теориясынан жауап алуға болады. Теорияның мәні мынада: әрбір мемлекет басқа елдерге қарағанда шығындарды аз керек ететін елден өздерінде өндіруі тиіс, ал басқа елден өздерінде өндірісі қымбатқа түсетін тауарларды сатып алуы қажет.Қазақстан(да бидай өндірісі тиімді, сондықтан ол астық өндіруге маманданады,ал Өзбекстан мақта өндірісіне маманданады. Қазақстанның ішкі рыногында 1 тонна бидайға 1 тонна мақта беріледі,ал Өзбекстанда 1 тонна бидай 2 тонна мақтаға тең. Мақтаға жұмсалатын шығындар 2 есе кем. Егер Қазақстан 1 тонна бидайды 1,5 тонна мақтаға айырбастаса онда ол 0,5 тонна мақтаны ұтады, ал Өзбекстанда осындай ұтысқа ие болады.Саудадан екі есе ұтыста болады.

Мемлекеттің сыртқы экономикалық саясаты

Әлемдік шаруашылық жүйесінде экономикалық қатынастар келесі формаларда жүзеге асады: дүниежүзілік сауда, капиталды шетке шығару, еңбек ресурстарының миграциясы, қарыз капиталы мен халықаралық валюта жүйесінің халықаралық нарығы. Әлемдік сауда халықаралық еңбек бөлінісінің нәтижесі негізінде жүзеге асады. Сыртқы саудада саясатын қолданады.Протекционизм саясаты ұлттық тауар өндірушілерді шетел бәсекелестерінен қорғауға бағытталған. Претекцоинизмнің классикалық мысалы ретінде кедендік тарифтерді жатқызуға болады. Сонымен бірге тарифтік емес барьерлер де қолданылады: сыртқы саудадағы мемлекеттік монополия, санитарлы стандарттар, валюталық бақылау,импорттық квоталар және т.б. Сыртқы саудада демпинг деп аталатын ұғым да қолданылады, яғни, бәсекелестерді ығыстыру мақсатында бағаларды төмендету.Капиталды шетке шығару 2 формада жүзеге асады,кәсіпкерлік және қарыз түрінде. Кәсіпкерлік капитал тікелей немесе портфельді инвестиция түрінде шығарылады. Қарыз капиталы заемдар негізінде шығарылады. Капиталды шетке шығарудың негізгі субьектілері-бұл трансұлттық корпорациялар. Еңбек ресурстарының миграциясы- бұл еңбекке жарамды адамдардың жұмыс табу мақсатында бір елден екінші елге қоныс аударуы. Негізгі себебі-еңбекақыдағы ұлттық айырмашылықтың болуы бір елдегі еңбек ресурстарының шамадан тыс көп болуына, екінші елде олардың жетіспеуіне алып келеді.

Халықаралық еңбек миграциясы дамушы елдердегі арзан жұмысшы күшін пайдалануға негізделген. Халықаралық экономикалық қатынастардың негізгі формасы болып қарыз капиталының әлемдік рыногы табылады. Мұндағы алдыңғы орынды евро валюталық рынок алады.Евровалюталық рыног –бұл елден тыс ұлттық валютамен операциялар жүргізуге негізделген қысқа мерзімді және орта мерзімді несиелердің халықаралық рыногы. Соңғы он жылдықта жақын шығыс және Оңтүстік –Шығыз Азия мемлекеттерінде жаңа қарыз капиталының орталық рыноктары пайда болды.

Халықаралық валюталық қатынастар ьарқылы әлемдік экономикада төлемдік және есеп айырысу қатнастары жүзеге асады. Бұл жерге ұлттық валюта, ұжымдық резерв валюталары, валюталық курстар,валюталық рыноктар кіреді.

Халықаралық экономикалық қатынастардың формалары:

- тауар және қызмет көрсетудің халықаралық саудасы

- халықаралық өндірістік және ғылыми- техникалық қарым-қатынас

- халықаралық қаржы-валюталық және несие қатынастары

- халықаралық жұмысшы күші миграциясы.

Дүниежүзілік шаруашылықтың даму тенденциялары:интеграция және жаһандану мәселелері.

Дүниежүзілік шаруашылықтың қалыптасуының материалдың негізі болып басқа елдермен шаруашылық байланыстарды қалыптастыруға бағытталған ірі машина өндірісі табылады. Дүниежүзілік болып мыналар табылады: халықаралық еңбек бөлінісі,халықаралық транспорт пен байланыстардың дамуы, капитал және жұмысшы күші нарығын қалыптастыру.

Дүниежүзілік шаруашылық-бұл ұлттық шаруашылық пен олардың арасындағы экономикалық байланыстар жүйесінің жиынтығы.Шаруашылық өмірді интернационализациялау- бұл әртүрлі елдердегі кәсіпорындар арасындағы өндірістік байланыстардың тұрақтылығын қамтамасыз ету. Соның нәтижесінде бір елдегі өндірістік процесс процестің бір бөлігі болып табылып, интернационалды масштабта жүреді. Бұл халықаралық еңбек бөлінісін тереңдететін және жоғарғы қоғамдық өндірісті қамтамасыз ететін обьективті процесс.Шаруашылық өмірді интернационнализациялау процесіне ғылыми –техникалық ревалюция үлкен әсерін тигізеді. Қазіргі автоматтандырылған өндірістер ғылыми зерттеулергүе күрделі қаржыларды, ірі капиталды қажет етеді. Ол әлемдік рынокқа көп өнім көлемін шығарғанда тиімді болады. Шаруашылық өмірді интернационализациялауда халықаралық транспорт пен байланыстың әсіресе қазіргі ақпараттық технологиялардың ролі зор.

Бірнеше ұлттық шаруашылықтың бірігіп аймақтық экономикалық жүйе құруын халықаралық экономикалық интеграция процесі дейміз. Осы интеграциялық құрылымға –Европалық экономикалық қауымдастық жатады. Интеграциялық процестер аймақтық сипат алуда. Мысал ретінде Европалық Одақты алуға болады, мұнда біріңғай ішкі рынок, біріңғай куәліктер, стандарттар жүйесі, коммуникация және транспорт, жалпы кедендік жүйе, сауда саласындағы салық жеңілдіктері, жеке ақша бірлігі-евро енгізілген.

Интеграциялық процестер орталық Америкада,Батыс Африка, Оңтүстік ШығысАзия елдерінде жүріп жатыр.ТМД елдері арасында Қазақстан,Ресей,Белоруссия,Украйна мемлекеттері.Біріңғай экономикалық одақ құру туралы келісімге қол қойды. Бұл одаққа оның талаптарына келісетін басқа да мемлекеттердің кіруіне болады. Мұндай интеграцияның экономикалық потенциалы мемлекеттер үшін өсу қарқынын тездетеді және жаһандану жағдайында сыртқы күштердің қысымына төтеп береді.

Ғаламдық проблемалардың дамуының қажетті негізі адамзат тіршілігінің әрқилы жағын интернационалдандыру болып табылады. Ғаламдық проблемалар адамның жалпы адамзаттық

сан қырлы мәселелерін қамтиды.Бұл проблемаларды тез арада шешпеу цивилизацияның күйреуіне алып келеді. Негізгі глобалды экономикалық проблемаларға мыналар жатады:

- даму үшін қарусыздану проблемалары

- экологиялық проблемалар

- азық-түлікпен қамтамасыз ету проблемасы

- кедейлікті ,ашаршалықты, ауруды жою.

Екі әскери блоктың бір-біріне қарсы келуі кезінде жаппай қарулану механизмін іске қосқан болатын. Оның салдары қазіргі уақытқа дейін өз әскерін тигізуде. Ядролық қару және ракеталық техникасы бар мемлекеттердің саны жылдан-жылға артуда. АҚШ-ң әскери мақсатқа жұмсайтын бюджеттік шығындардың көлемі 300 млрд.долларды құрайды және оның көлемінің азаюы жылдан-жылға шамалы ғана.Әлемде мұндай шығындардың көлемі 1 трлн. Доллардан асты.Жаппай қарусыздану нәтижесінде әлемде көптеген проблемалар өз шешімін табар еді.

Қарқынды индустриалды даму экологиялық проблемаларды күшейте түсуде .Шикізаттың 5%-і ғана дайын өнімгше айналды да, қалған бөлігі жарамсыз қалдық болып табылады.Міне ,осы бөлігі жерді, суды, атмосфераны ластайды. Сондықтан қалдықсыз және ресурстарды үнемдейтін технологияларды өндірісте пайдалану қажет. Статистикалық мәлімет бойынша дүниежүзінде шамамен 1 млрд. Адамдар ашаршылық деңгейінде өмір сүріп жатыр. Бар ресурстар мен халық саны ара қатынасының алшақтығы өсуде. Қазіргі кезде жер бетіндегі адамзат шамаллы 6млрд.құраса, келешекте 9-14 млрд. өседі деп көзделуде, соның 90% -тен астамы ең кедей мемлекеттердің үлесінде болмақ. Халықтарының үлкен тығыздығы әртүрлі ауруларға алып келеді. Қарусыздану адам және дүниежүзілік ресурстарының белгілі бөлігін сақтап қалуға көмектесер еді. Ал. Одан қалғандарын дүниежүзілік қауымдастық шешімімен қоршаған ортаны қоғауға, ауруды жоюға, азық-түлік пен қамтамасыз етуге бағыттауға болады.

Ғаламдық проблемалар дүние жүзіндегі халықтардың өмірлік деңгеціне ықпалын тигізіп отырады. Кейбір проблемалардың әсері соншалықты оларды деркезінде шешпеу цивилизацияға қауіп төндіреді.

Ғаламдық экономикалық проблемаларға мыналар жатады:

-қарусыздандыру проблемалары,

-экологиялық проблемалары,

-азық-түлікпен қамтамасыз ету проблемалары,

-аштық, ауру және кедейщілік аймағын азайту.

Ядролық қаруы және зымырандар техникасы бар мемлекеттердің саны өсіп келеді. Соған байланысты шығындарда өсуде.Мысалы, АҚШ –ң әскери мақсатқа арналған бюджеттік шығындары 300 млрд. Долларға жетті,қазіргі кездерде бірте-

бірте аз қарқында азаюда. Жалпы дүние жүзінде осындай шығындардың жылдық мөлшері 1 трлн. Долларды құрайды. Егер осы қаржылар өндірісті дамытуға бағытталса адам өмірінің деңгейі айтарлықтай деңгейге көтерілер еді.Өндірістің қарқынды дамуы және оның индустриялық деңгецінің өсуі, табиғи ресурстарды

тиімсіз пайдалану адам қоғамын экологиялық катастрофаға әкеледі.Өндірісте пайдаланатын шикізаттардың 5% дайын өндіруге пайдаланыс тауып, қалғаны атмосфераны .жерді, суды, ластайды.Сондықтан өндірістегі технологияларды жетілдіру қажет.Осымен қатар табиғи ресурстардың мүмкіншілігін негізге ала отырып, оларды тиімді пайдалану механизімдерін қолдану керек.

Ғалымдардың мәліметтеріне қарағанда дүние жүзінде ашаршылық

жағдайындағы халықтың саны шамамен 1 млрд. Адам. Көптеген мемлекеттер

ресурстарының жоқтығынан, техникалық және қаржылық қиындықтарына

байланысты бұл проблемаларды шешуге мүмкіндігі жоқ. Сондықтан дамыған мемлекеттердің мақсаты осындай елдерге көмек көрсету.

Кедейшілік пен аштық проблемалары кейбір мемлекеттерде халықтың тез өсуімен де байланысты екені байқалады. Өйткені мұндай елде рде халықтың өсу қарқыны ұлттық табыстың өсу қарқынынан озып отырады.Осымен қатар халықтың тығыздығына байланысты ауруларда жиі тарайды. «Құс грипі», «СПИД», ауруларының Африка, оңтүстік-шығыс Азия елдерінде бірінші болып таралуы кездейсоқ емес. Ғаламдық проблемаларды жеке бірнеше ел шше алмайды. Бүкіл дүние жүзіндегі адамдар бірігу арқылы шешуге болады.

Қазақстан аз уақыттың ішінде айталықтай жетістіктерге жетті.Ішкі жалпы табысы бір адамға шаққанда 4000 долларға жетіп қалды, инфляция 7-8 % шамасында.1996 жылға қарағанда ішкі жалпы табыс 3,5-4 есе өсті. Осыған қарай шет елдер Қазақстан Экономикасына қызығушылық білдіріп өздерінің капиталдарын Қазақстан Экономикасының дамуына бағытап отыр.Республикадағы шет ел инвестициясының көлемі 40 млрд. долларға жетті.Қазақстан басқа елдерді өзінің табиғи байлығымен (минералдық ресурстар) қызықтырады.Қазіргі кезде түсті және қара металлдар, мұнай запастары бойынша ҚР бірінші ондыққа кіреді.Уран қоры бойынша 2-і орында, жер көлемі бойынша 9-ы орында. Міне осы байлықтарды тиімді пайдалана білу қажет.Осы жағдайда ғана ҚР-ы экономикасын көтеріп ішкі және сыртқы рыногын кеңейте алады. Бірақ рынок бәсекеге қаблетті тауарларды ғана қабылдайды. Сондықтан өндіріс инновация және индустрия негізінде дамуы тиісті.Республикада 2015 жылға дейінгі экономиканың инновация- индустрия негізінде даму стратегиясы жасалды. Елімізде экономиканың өсуін қамтамасыз ететін көптеген жобалар жасалынуда. Қазақстанның тығыз қарым-қатынастары әсіресе экономика саласында кең қанат жаюда. Дүниежүзілік қоғамдастыққа ене бастаған Қазақстанның алғашқы қадамдарын оның ұлғайып келе жатқан экономикалық байланыстарынан анық көреміз. Бұл процестің ең негізгі белгісі болып республикадағы шетел инвестициясы табылады.Қазіргі таңда оның көлемі 40 млрд.АҚШ долларын құрайды.Қазақстанның байтақ территориясы, табиғи экономикалық және еңбек ресурстары республиканың экспорт көлемін арттыруға үлкен мүмкіндік болып табылады. Қазақстаннан еліміздің басқа аймақтарына шығарылатын өнімнің негізгі бөлігі-шикізат , қосалқы материалдар, жартылай шикізаттар, минералды

ресурстар. Сондықтан өзінің осындай артықшылықтар рационалды түрде тиімді жұмсау керек. Жаһандану жағдайында бәсекеге тойтарыс беретін өндіріс орындарын ашу керек.Осыған орай республикада 2015 ж. Дейінгі индустриалды- инновациялық даму стратегиясы қабылданған. Бұл жобаны іске асыру үшін даму институттары , жеті кластерлер, үш технопарктер құрылған. Келешекте олардың саны арта түспек.

Негізгі әдебиеттер:

1. С.Р. Нарматов, А.С. Нарматова Экономикалық теория. Лекциялар курсы. І – бөлім, Тараз, 2004.

2. А.Әбубәкіров, М. Есқалиев. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 2000.

3. Қожаниязов Т.Ж., Мамедов О.Ж. Экономикалық теория және тәжірибе негіздері. Жамбыл, 1997.

4. Осипова М. Экономикалық теория, Алматы, 2004.

5. Шеденов М., Байжомартов Т. Экономикалық теория курсы, Алматы, 2003.

6. А.Әбубәкіров, Байжомартов Т. Экономикалық теория. Алматы, 1998.

7. Мақыш С.Б. Ақша айналымы және несие. Оқу құралы. Алматы, 2000.

8. Көшекова Б.Ақша, несие, банктервалюта қатынастары. Алматы, 2000.

9. Досқалиев А. Экономика ілімі мен теорияны оқыту. Алматы, 2002.

10. Мәдешов Ш. Экономикалық теорияға кіріспе. Алматы, 1997.

Абдуллаев Н. Экономикалы