Навигация
Тақырып.Рыноктық экономиканың теориялық негіздері
107179
знаков
3
таблицы
5
изображений
4. Тақырып.Рыноктық экономиканың теориялық негіздері.
Қоғамдық шаруашылықтың формалары.Натуралды және тауарлы шаруашылық.
Қоғамның тарихи дамуы барысында қоғамдық өндірістің алғашқы түрі натуралды шаруашылық болды.Натуралды шаруашылық тұсында адамдар өнімді айырбасқа, рынокқа жеткізуге ұмтылмастан , өз қасиеттіліктерін өтеу үшін өндіреді.Натуралды шаруашылық қоғамдық еңбек бөлініс дамымаған алғашқы қауымдық халықтарында болды.Өндіргіш күштер мен ұйымдастыру өте қарапайым дағдымен сипатталады.
Натуралды шаруашылықтың дәстүрлі экономикаға тән. Натуралды шаруашылықтың негізгі белгілері.Өндірістің шектеулілігі, қарапайым құралдарын пайдалануы өндірістің тұйықтығы.Экономикалық байланыстар болмады қазіргі кезде де натуралды шаруашылық экономикасы дамымаған елдерде кездеседі.
Натуралды шаруашылықтың орнын тауарлы шаруашылық басты.Тауарлы деп өнімдер сату үшін өндіріліп, ал өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы байланыс рыноктың көмегімен жүзеге асырылатын шаруашылық аталады.
Тауарлы шаруашылықтың пайда болуына қажетті шарттар: нақты бір өнім шығаруға өндірушілердің мамандануын білдіретін қоғамдық ең бөлінісі.Қоғамдық еңбек бөлінісінің тарихы 3 кезеңнен тұрады:
1)малшаруашылығы егіншіліктен бөлініп шықты
2) қолөнер егіншіліктен бөлініп шықты да, нәтижесінде тауарлы шаруашылық пайда болды
3) сауда өндірістен оқшауланды
Екінші шарты: жеке меншіктен шаруашылықтардың экономикалық оқшаулылығы туындады.Шаруашылық субьектерінің экономикалық оқшаулылығы дегеніміз әркім өзінің қалауы бойынша шешім қабылдайды.Ресурстарды таңдауға еркін шешім қабылдайды.Өндірісті тиімді түрде жүргізеді.
Тауарлы өндірістің негізгі белгілері: шаруашылық жеке меншікке негізделген, олар шешімдерін қабылдайды.Өнім тауар түрінде өндіріледі.
Меншіктік қатынастар мен рынокты қатынастардың даму дәрежесіне байланысты тауарлы өндірістің екі түрі ажыратылады: қарапайым және капиталистік.
Құн теориялары:маркстік және маржиналистік көзқарастар.
Тауардың құнын анықтау мәселесі туралы екі түрлі теориялар қалыптасты: құнның еңбектін теориясы және шекті пайдалылық теориясы.
Құнның еңбектік теориясының негізін қалаған классикалық саяси экономияны қолдаушылар А.Смит,Д.Рикардо болды. Әрі қарай жалғастырған К.Марк еді.Құнның еңбектік теориясын қысқаша былай түсіндіруге болады:
1) әр түрлі тауарлардың ұқсас ортақ ішкі артық мазмұны –құны бар.Айырбас құны дегеніміз тауардың құнының сыртқы көрініс формасы.
2) құн дегеніміз тауар өндірушілердің еңбек шығындарының жиынтығы.
3) тауарды өндіретін, оның құнын қалыптастыратын еңбектің әркелкілігі. Еңбек сапасы,күрделілігі жағынан әр түрлі болады.
Құн заңы- тауарлы өндірістің негізгі заңы. Құн заңы бойынша тауарлардың рыноктың құны қоғамдық қажетті жұмыс уақыты арқылы анықталады.
Құн заңы тауарлы өндірісте келесі қызметтерді атқарады:
1) Еңбек өнімділігінің өсуін және өндірістік шығындарды азайтуды ынталандырады.Егерде тауардың бағасы рыноктық бағадан жоғары болса, онда тауар өндірушінің тауарын ешкім сатып алмайды. Тауар өндіруші тауарының бағасын төмендетуге мәжбүр болады.
Өндіруші тауарын төмен бағамен сататын болса, өндіруші шығындарын өтей алмауы мүмкін тауар өндіруші шығындарды төмендетудің жолдарын қарастырады.
2) құн заңы тауар өндірушілерді жіктейді.Шаруашылықтар рыноктық құн арқылы өте жақсы, орташа және нашар деп ажыратылады.
3) құн заңы экономикалық пропорцияларды және ресурстардың миграциясын өздігінен реттеп отырады. Өндірушілер өз капиталдарын неғұрлым пайда көп түсетін салаларға салуға тырысады. Қайсы саланың кәсіпорындары дамыса, сол салаға ресурстар көптеп қажет болады. Бағалардың ауытқулары негізінде ресурстар стихиялы үлестіріліп, экономикада белгілі бір пропорциялар орнап отырады.Мұндай пропорциялар тұрақты болмайды, үнемі өзгеріп отырады.
XIX ғасырдың 2-жартысында құн мәселесін қарастыру барысында экономикалық теорияның жаңа бағыты-шеккі пайдалылық теориясы (маржинализм) өмірге келді. Шеккі пайдалылық теориясын алғаш ашқандарға Австрия экономистері жатады. Оның негізін қалаушылар К.Менгер,Ф.Визер,Е.Бем Баверк , Л.Қалырас. Әрі қарай бұл теория дамытқан экономистер А.Маршал, В.Парето, Д.Пигу, П.Самуэльсон болды.
1) .Шеккі пайдалылық теориясының өкілдері тауардың құнын оның пайдалылығымен байланыстырды. Австриялық мектеп өкілдері құнды пайдалылықтан шығару керек екенін ұсынды. Аса қажетті затты, ол өте жоғары бағалайды. Ал керісінше пайдалылығы төмен тауарды, төмен бағалайды, оны ешкім алмайды. А.Смит неге өте қажетті тауарлардың бағасы арзан онша керек емес пайдасы жоқ тауарларды жоғары бағамен сатады деген сұрақ қойып сұрағына жауап бере алмай құнның еңбектік теориясын ашты.
2). Пайдалы игіліктер 2-ге ажыратылады:
а) Саны шексіздер (ауа,су,орман және т.б.).Адамдар ондай заттарды өздеріне құнды есептемейді, себебі олар көп.
б) Сирек кездесетін және саны қажеттіліктерді қанағаттандыруға жеткіліксіз игіліктер. Осы заттардың құндылығы жоғары деп есептейді.Әр уақытта шектеулі игіліктер әрқашан құнды болады.
3). Қажеттіліктерді қанағаттандыру барысында игіліктердің пайдалылығы барған сайын кеми береді. Осылай түсіндіре отырып шеккі пайдалылық теориясын жақтаушылар пайдалылықтардың кему заңын ашты.
Шеккі пайдалылық теориясының кемшіліктеріне қарамастан, бұл ілім экономикалық процесстерді зерттеуде қолданылып тұрады.
Рыноктың мәні мен қызметтері.
Ақшалы-тауарлы қатынастардың өмірге келуі және дамуы барысында «рынок» қалыптасып дамыды.Рынок туралы ұғым ылғи өзгеріп отырды.Ғылыми –экономикалық әдебиеттерде рынок ұғымы туралы әртүрлі көзқарастар бар.
Рынокты кең және тар мағынада қарастырады. Алғашқы ақшалы-тауарлы қатынастары қалыптасу кезінде рынок базар, сауда орны, рынок алаңы деп түсіндірілді.Қазіргі кезде батыс экономистері рынокты сатушылар мен сатыпалушылар кездесетін орын деп түсіндіреді.Қазіргі кезде рынокты тек айырбас қатынастарымен байланыстыру- қателік.Қазіргі кезде рынок экономиканың өмірімен іс әрекетін ұйымдастырудың ерекше түріне айналды.Сондықтан қазіргі жүйе «рыноктық экономика» деп аталады.
Рыноктың атқаратын қызметтері:
1) рынок өндірушілермен тұтынушыларды өзара байланыстырады.
2) рынок өндірістің ұдайы жүргізілуін қамтамасыз етеді.
3) ынталандыру
4) ақпараттың қызметі
5) шаруашылық өмірді демократияландыру.
Тарихи даму барысында рыноктың әртүрлі типтері қалыптасты: оларға жатады:
1) жабайы рынок
2) классикалық (еркін) рынок
3) реттелмелі рынок
4) бурмаланған социалистік рынок.
Рыноктың түрлері :
1) Ұлттық тиесілілігіне және территориялық, географиялық орналасуына байланысты.
2) Айналыс сферасындағы тауарлардың қозғалыс сатылары бойынша (бөлшек, көтерме.)
3) даму дәрежесі бойынша: дамыған, дамымаған
4) сатылатын өнімдердің функционалды қасиеті бойынша:
а) тауарлар және қызметтер көрсету, рынокты.
б) өндіріс факторлар рыногы, тұтынушылар рыногы.
Өндіріс факторлар рыногы:
а) өндіріс құрал жабдықтар рыногы,
б) жұмыс күші рыногы,
в) ақпарат
д) менеджерлер рыногы,
г) инвестициялар рыногы.
Тұтынушылар рыногы: азық-түлік рыногы , коммуналды қызмет көрсету рыногы, білім , ден-саулық сақтау тұрғын үй рыногтарын қамтиды.
5) Өнімнің сипаты бойынша :
ққұнды қағаздар рыногы ақша, технология, жұмыс күші , лицензиялар және т.б. рыноктар.
Рыноктың құрылымы мен инфрақұрылымы.
Рыноктың белгілі бір құрылымы бар. Рыноктың құрылымы –бұл рыноктың жекелеген элементтерінің ішкі құрылысы.Рыноктың құрылымы әр түрлі белгілері бойынша жіктеледі. Олардың маңыздылары мыналар:
1) Экономикалық белгіленуі бойынша тауар мен қызмет рыногы, өндіріс құралдары,еңбек, инвестиция, бағалы қағаздар, қаржы рыноктары болып бөлінеді.
2) Географиялық орны бойынша: жергілікті, ұлттық, аймақтық және әлемдік ретінде бөлінеді.
3) Бәсекені шектеу дәрежесі бойынша: монополиялық, олигополиялық ,еркін, аралас деп аталады.
4)Салалар бойынша автомобиль, астық және т.б. болып бөлінді.
5) Сату сипаттамасы бойынша: бөлшек және көтерме деп қарастырады.
Қазіргі кездегі рынок дамыған инфрақұрылымсыз,яғни қосалқы көмекші салалармен ұйымдарсыз мүмкін емес.Экономикалық теория өкілдері қазіргі таңда инфрақұрылымның үш түрін ажыратады: әлеуметтік, өндірістік және рыноктық.
Әлеуметтік инфрақұрылымға :ден-саулық сақтау, білім беру, әскери қорғаныс, тәртіп сақтау, өрттен сақтау және т.б.жатады.
Өндірістік инфрақұрылым өндірістің тоқтаусыз дамуына жағдай жасайтын буындар. Оларға жатады: сауда, көлік,байланыс, ирригациялық құрылыстар, қамбалар , және т.б.
Рыноктық инфрақұрылым дегеніміз рынокқа қызмет атқаратын, оның ырғақты жұмыс істеуіне жағдай жасайтын институттар жиынтығы. Рыноктық инфрақұрылымға жатады: биржалар, банктер, бронерлік кеңселер,аукциондар, салық жүйесі, маркетингті зерттеу орталық және т.б.
Қазіргі кезде Қазақстанда рыноктық инфрақұрылымның элементтері түгелдей орнатылды, олар рынокқа қызмет атқарып жатыр. Әрине, кейбір салаларда әліде кемшіліктер бар. Мысалы, қор биржалары жөнді қалыптаспаған.
Рыноктық артықшылықтары болып:
-өзгеретін жағдайларға тез бейімделу және икемділік,
-шығындарды азайту және пайданы көбейту мақсатымен жаңа технологияларды оперативті қолдану,
-шешім қабылдауда, келісім жасауда өндірушілер мен тұтынушылардың тәуелсіздігі,
-әр түрлі қажеттіліктерді керекті мөлшерде және жоғары сапамен қанағаттандыру қабілеті,
Рыноктың кемшіліктері әлеуметтік сфераларға қатысты:
-рынок еңбек пен табысқа құқықтық кепіл бермейді, сонымен қатар, рыноктық жүйе теңсіздікті туғызады,
-рынок тауарлар мен қызметтерді ұжымдасқан түрде өндіруге ынта тудырмайды,
-рынок әлеуметтік қажетті тауарларды өндіруге емес, ол ақшасы бар елдердіңсұранысын қанағаттандыруға бейімделген .
Похожие работы
... ғы – жас ұрпақты тәрбиелеу мәселелерін отбасының әлеуетін пайдалана отырып шешуге болады. 3.2 Қазақстандық отбасылардың әлеуметтік мәселелерін шешуде ұсынылатын модельдер Біздің қоғамның маңызды мәселелерінің бірі - отбасы тұрақтылығын сақтау, ...
... құрайды. Жүргізілген тәжірибелер көрсеткендей, жаңа технологиялық оқыту кезіндегі сабақ сапасы мен оқу курстарының құрылымы дәстүрлі әдістерінен әлдеқайда жоғары болады. Электрондық оқулықтар оқушылардың шығармашылықпен жұмыс жасауына ...
... 1179; әулеттермен әрі империялармен нәтижелі қатынастар жүргізу арқылы сыртқы аренадағы беделін көтерді. Батысқа жорық.Түрік қағанатының тарихында ерекше атап өтетін бірнеше әскери жорықтардың жасалғаны анықталған.Соның бірі – Батыс жорығы.Бұл жоры ...
... б) Физикалық, процестерді модельдегенде, кейбір құбылыстарды сөзбен тусіндіру, көзбен көру қиын бола- тын есептер. Тандалынып алынатын есептер ЭЕМ-нің көмегімен шығару тиімді екенін керсете алатындай болуы керек. Олардың ішінде техниқалық объектінің немесе нақты физикалық модельді есептеуге ...
0 комментариев