Сімяон Полацкі

1.5 Сімяон Полацкі

Звесткі аб жыцці Сімяона Полацкага даволі скупыя. Ва ўмовах панавання хрысціянска-рэлігійнай ідэалогіі індывідуальны лёс чалавека заставаўся ў цяні, ён адносіўся да чыста прыватнай, вузкаасабістай сферы. Менавіта пагэтаму да нас дайшлі толькі асобныя, даволі ізаляваныя факты, па якіх меркаваць аб жыццёвым і творчым шляху выдатнага паэта і асветніка можна вельмі прыблізна.

Да апошняга часу дакладна не вызначана, дзе нарадзіўся Полацкі, невядома яго сацыяльнае паходжанне, умовы выхавання, месца пачатковага навучання і г. д. Зыходзячы з літаратурнага псеўданіма (сапраўднае імя — Самуіл Емяльянавіч Пятроўскі-Сітняновіч), даследчыкі лічаць, што нарадзіўся паэт у Полацку. Бацька быў чалавекам заможным і змог даць сыну даволі салідную на той час адукацыю ў Кіева-Магілянскай калегіі (1646—1650). Наступнае пяцігоддзе ў жыцці Полацкага зноў пакрыта імглой няяснасці. Ёсць меркаванні (праўда, даволі няпэўныя), што ў гэтыя гады ён працягваў вучобу ў Віленскай езуіцкай калегіі (1650—1655). Аднак гэта версія малаверагодная: чалавеку выразнай усходне-"схізматычнай" арыентацыі не было асаблівай патрэбы паўторна слухаць курс у Віленскай езуіцкай калегіі, якая па сваім узроўні і праграме мала чым адрознівалася ад Кіева-Магілянскай. Іншая справа, што схільны да літаратурнай дзейнасці Самуіл Пятроўскі-Сітняновіч мог у гэты час наведваць асобныя лекцыі ці семінары па паэтыцы, рыторыцы ці юрыспрудэнцыі.

Першыя літаратурныя вопыты Полацкага супадаюць з гадамі яго навучання ў Кіева-Магілянскай калегіі ("Акафіст", "Канон", 1648 г.). Яны яшчэ прасякнуты чыста рэлігійным зместам, а па форме нагадваюць аналагічныя ўзоры літургічнай творчасці. Аднак ужо на раннім этапе ў некаторых вершах элегічна-філасофскай накіраванасці ("Смерць", "Менка" і інш.) даволі выразна выступаюць агульнагуманістычныя матывы спачування людскому гору, асуджэнне жорсткасці чалавечых адносін, услаўленне самаахвярнасці і пакутніцтва ў імя духоўнага вызвалення і інш. Матывы гэтыя разгорнуты пераважна на аснове вядомых евангельскіх сюжэтаў, аднак іх маральна-этычнае гучанне набывала больш шырокі філасофскі рэзананс.

Важным этапам у творчым фарміраванні Сімяона Полацкага было знаходжанне яго ў Богаяўленскім манастыры (першая палова 50-х гг. XVII ст.) і асабістыя кантакты з прадстаўнікамі мясцовай школы паэтаў — Філафеем Утчыцкім і Ігнатам Іяўлевічам. Менавіта ў іх творчасці намячаецца паступовы пераход ад літургічных вершаў да больш універсальнага і дзейснага публіцыстычнага жанру дэкламацыі. Менавіта ў асяроддзі "полацкай школы" зараджаюцца пачатковыя формы ўсходнеславянскага барока, "якое ў адрозненне ад заходнееўрапейскага характарызуецца не паваротам да сярэдневяковай мінуўшчыны, а далейшай секулярызацыяй літаратуры, пашырэннем ідэй асветніцтва, паглыбленнем свецкіх тэм і матываў" (Лихачев Д.С. Человек в литературе древней Руси. М., 1970. С. 152.). Так, па сваёй знешняй форме "Стихи краесогласнии, сложенные во сретение иконы пресвятой Богородицы из града царствующего Москвы в Полоцк возвращенная по первом взятию" (1659), "Прилог преподобной матери Ефросинни" прымыкаюць да традыцыйнай царкоўнай гімналогіі. Аднак паралельна з услаўленнем асабістых заслуг Ефрасінні Полацкай тут даволі выразна гучаць патрыятычныя матывы — ідэя любві да роднай зямлі, глыбокі роздум аб яе гістарычным лёсе, трывога за будучыню. Таму не без падстаў можна гаварыць аб зараджэнні новых жанравых тэндэнцый унутры самога акафіста, канона, песнапення, у прыватнасці, аб наяўнасці такіх элегічных адзнак, як зменлівасць настраёвасці, філасофская разважлівасць, чаргаванне адпаведных метрычных форм і інш.

Пашырэнне маштабаў мастацкага мыслення, актыўнае супрацьдзеянне польска-каталіцкай экспансіі на беларускіх і ўкраінскіх землях у канцы XVI — пачатку XVII стст. прыводзіць да новых якасных змен у літаратурнай творчасці. У адрозненне ад папярэднікаў (М. Сматрыцкі, А. Рымша, Л. Карповіч, А. Філіповіч, ананімныя аўтары), абмежаваных пераважна рэлігійна-дагматычнай палемікай ці клопатамі аб пратэкцыі знакамітых мецэнатаў і апекуноў, у творчасці Полацкага на першы план вылучаецца гістарычны лёс народа, абарона яго духоўнай спадчыны, культурных і бытавых традыцый, ідэя ўз'яднання з Расіяй.

Паглыбленне ідэйна-выхаваўчых функцый пісьмовай літаратуры ў сярэдзіне XVII ст. станоўча ўплывала і на яе жанрава-стылістычнае ўзбагачэнне. Бясспрэчна, значную ролю ў гэтым працэсе адыгралі традыцыі папярэдняга этапу, а таксама вопыт суседніх славянскіх літаратур. Самастойную ролю адыгралі тут традыцыі антычнасці. Аднак уплыў перадавых традыцый не быў знешнім — засваенне вопыту еўрапейскіх літаратур адбывалася паралельна з развіццём індывідуальнага таленту, пераадоленнем застарэлай інерцыі, актыўнай творчай вучобай і пераасэнсаваннем спадчыны папярэднікаў.

Так, творча трансфармуючы распаўсюджаныя ў канцы XVI — пачатку XVII стст. "эпікграмы" і арацыі, Сімяон Полацкі распрацоўвае новы для старажытнай беларускай літаратуры публіцыстычны жанр дэкламацыі. Найбольш раннім яго ўзорам з'яўляюцца "Метры", прысвечаныя прыезду цара Аляксея Міхайлавіча ў Полацк (1656). Вядомы два ананімныя вершы пад такой назвай. У іх структуры, акрамя антычных традыцый, прыкметны ўплыў львоўскай "Прасфанімы" (1591) у гонар мітрапаліта Рагозы. Аднак у арыгінальных частках "Метраў", напісаных Полацкім і яго вучнямі, — істотна ўзмоцнены мясцовыя патрыятычныя матывы, вера ў лепшую будучыню роднага краю. З услаўленнем рускага цара як вызваліцеля Беларусі звязаны дэкламацыі Полацкага "Вершы на шчаслівы зварот літасцівага цара з-пад Рыгі", "Віншаванне з выпадку ўзяцця Дэрпта" (на польскай мове), "Віншаванне з выпадку абрання на польскае каралеўства", "Вершы... да найсвятлейшага... Аляксея Міхайлавіча..." і інш. Праслаўленне цара, царскай сям'і набывае тут характар манументальна-гістарычны — у ім адчуваецца жывая сувязь з традыцыямі старажытнага віційства, традыцыямі "Слова", прамовамі Кірылы Тураўскага і інш. Гэтая сувязь праглядваецца, напрыклад, у паэтызацыі асабістых заслуг цара, велічы, высакародства яго натуры:

Коль чысло много звезд пресветлых в небе,

Вся солнца светом украшают себе;

Сице на земли всея Русси грады

Чрез тя сияют, приемлют отрады.

Без тебе тма есть, як в мире без солнца,

Свети ж нам всегда и будь оборонца.

Аднак плённая дзейнасць Сімяона Полацкага як выдатнага гуманіста і рэфарматара верша не абмяжоўвалася выключна панегірычнай паэзіяй. Яшчэ да пераезду ў Маскву (1664) ён звяртаецца да распрацоўкі новых для ўсходнеславянскіх літаратур жанрава-стылістычных і метрычных форм. У адпаведнасці з гэтым значна ўзбагачаецца філасофская праблематыка вершаў Полацкага, паглыбляецца яе гістарычны змест і выхаваўчае значэнне. Так, апіраючыся на антычныя традыцыі, ён стварае "Бяседы пастуховы", вытрыманыя ў жанры драматычнай пастаралі дыдактычнага зместу. Дыялогі персанажаў пабудаваны ў форме логаэдычнага сапфіцкага верша. Цікава адзначыць, што гэтая форма аказалася прыдатнай і для панегірычнага "Дыялога кароткага аб гасудары царэвічу і вялікім князю Алексею Міхайлавічу".

Як паэт выразнага грамадзянскага складу Полацкі, натуральна, не мог не звярнуцца да сатырычных і філасофскіх матываў. Найбольш раннія ўзоры гэтага цыкла: "Виншоване... Кржыжановскому" (1661), "Rоsкоsz" і інш. Ва ўсіх гэтых творах паэт выявіў сябе палымяным прапаведнікам хрысціянскага аскетызму і добрасумленнасці. Асуджэнне адмоўных бытавых ці маральных з'яў у вершах Полацкага носіць зазвычай абстрактны, не звязаны з канкрэтным сацыяльным асяроддзем характар.

I толькі ў віншаванні (вядома, у двухкоссі) уніяцкаму епіскапу Амфінагену Кржыжаноўскаму выкрывальны пафас набывае больш адкрыты і мэтанакіраваны характар. Гэтая сатырычная плынь сваё далейшае паглыбленне знаходзіць у вершах маскоўскага перыяду ("Купецтво", "Стихи утешнии к лицу единому", "Монах", "Пьянство", "Клеветнік"). Крытыка адмоўных маральных з'яў — сквапнасці, кар'ерызму, разбэшчанасці і падману — падаецца тут з пазіцый гуманізму, павагі да чалавека і яго высокага жыццёвага прызвання.

Маральныя заганы паэт нярэдка звязвае з каставым становішчам чалавека і яго сацыяльнай псіхалогіяй:

Чин купецкий без греха едва может быти,

На многи бо я злобы враг обыче летити;

Изряднее лакомство в купцех обитает,

Еже в многия грехи оны убеждает.

Асаблівай сілы крытычны пафас Полацкага дасягае ў вершах, дзе выкрываецца разлажэнне духавенства, манахаў, закліканых стаяць на ахове маральнасці. У адпаведнасці з гэтым істотна ўзбагачаецца вобразная фактура верша, многія яго радкі набываюць саркастычнае адценне:

В одеждах овчих волци хищнии бывают,

чреву работающце, духом погибают.

Узриши еше в ризы красны облеченны,

иже в убожество полное стрижены.

Варта адзначыць, што, нягледзячы на адрозневні зыходных пазіцый, многія вершы беларускага паэта па сваёй накіраванасці, багацці дэталей і жыццёвай пераканаўчасці даволі выразна пераклікаюцца з сатырычнымі навеламі славутага "Дэкамерона". I ў гэтым яшчэ адно сведчанне ўплыву рэнесансавых традыцый на светапогляд Полацкага.

Сувязь з традыцыямі Адраджэння, а праз яго і з антычнасцю выразна адчуваецца ў многіх вершах філасофска-пазнавальнага цыкла, напісаных яшчэ да пераезду ў Маскву. Сюды адносяцца "Widok zywota ludskiego", "Siedm nauk wyzwolonych", "Nobilitas rara" і інш. У гэтых вершах Полацкі значна адыходзіць ад рэлігійнай тэматыкі, імкнучыся наблізіцца да жыццёвых клопатаў і хваляванняў свайго сучасніка. Так, у вершы "Агляд чалавечага жыцця" розныя ўзроставыя перыяды параўноўваюцца з сутачным сонцазваротам — усходам, поўднем, вечарам і ноччу. Сэнс чалавечага жыцця цесна звязаны тут са штодзённымі заняткамі чалавека, з яго клопатамі аб дабрабыце, імкненнем да асабістага шчасця. Гэты гуманістычны, чыста свецкі матыў развіваецца ў вершах пазнаваўчага цыкла. Раскрываючы ролю навукі ("Сем свабодных навук"), паэт імкнецца звязаць яе з агульным грамадскім і культурным прагрэсам чалавецтва на працягу многіх стагоддзяў ("8 цудаў свету", "Новаадкрытыя рэчы"), што найбольш красамоўна выявіўся ў вялікіх навуковых адкрыццях і вынаходніцтвах (Хрыстафор Калумб, Амерыга Веспучы і інш.).

Значную пазнавальную цікавасць уяўляюць творы Сімяона Полацкага, звязаныя з падзеямі шведскай вайны ў Польшчы. Аўтар адмоўна ставіўся да захопніцкіх планаў Густава Адольфа. Пазіцыя Полацкага акрэслена ў загалоўках многіх вершаў, а асобовыя маналогі разгубленага шведскага караля набываюць сатырычна-парадыйнае гучанне. Усё гэта сведчыла аб цеснай сувязі Полацкага з актуальнымі сацыяльна-гістарычнымі і грамадскімі працэсамі свайго бурлівага часу, аб глыбокім усведамленні асабістай адказнасці за лёс усіх славянскіх народаў.

Асобны цыкл у паэтычнай спадчыне Сімяона Полацкага на раннім этапе складаюць алегарычныя вершы дыдактычна-філасофскага зместу ("Nasladowanie", "Пагарда да славы", "Орон истинный" і інш.). Вершы гэтыя, бадай, найбольш паказальныя ў сэнсе выяўлення гуманістычнага светапогляду і эстэтыкі С. Полацкага на пачатковым этапе яго паэтычнай дзейнасці. У алегорыях аўтар выступае не традыцыйным схаластам-затворнікам, абмежаваным чыста кніжнымі ці палемічнымі інтарэсамі, а чалавекам, поўным унутранай сілы і энергіі, які любіць жыццё, зведаў усе яго радасці і пакуты, не страціўшы высокіх душэўных ідэалаў. Відавочна, што ў сваім разуменні цноты, справядлівасці, добрасумленнасці (алегорыі "Камень", "Хлеб" і інш.) паэт зыходзіў з хрысціянска-рэлігійнай маралі. Аднак ва ўмовах жорсткага феадальнага ўціску ідэі Полацкага аб'ектыўна набывалі дэмакратычны, прагрэсіўны характар — яны былі скіраваны на паляпшэнне сацыяльных умоў шляхам маральнага ўдасканалення. I ў гэтым, бясспрэчна, можна ўстанавіць пераемнасць гуманістычных традыцый Ф. Скарыны, С. Буднага, В. Цяпінскага і іншых асветнікаў XVI ст. Гуманізм паэта выявіўся ў рэзкім асуджэнні багацця і каставай іерархіі, якія нараджаюць адмоўныя маральныя рысы ў чалавеку, прыводзяць да сацыяльнай няроўнасці, душэўнай чэрствасці і эгаізму. З'яўляючыся паслядоўным прыхільнікам "асвечанага абсалютызму", ён разам з тым асуджаў жорсткасць манархічнай тыраніі ("Пагарда да славы"). Апіраючыся на хрысціянскую і антычную міфалогію, шырока выкарыстоўваючы адпаведныя аналогіі з рэчаіснасці, Полацкі выкрывае несправядлівасць прававых адносін у феадальным грамадстве, асуджае "суд нечестивый", імкнецца сцвердзіць непазбежнасць перамогі дабра над злом ("Орон истинный"). Зразумела, сама катэгорыя дабра і зла трактуецца ім у духу хрысціянскага маральнага кодэксу. Тым не менш прагрэсіўнасць такой пазіцыі відавочная. Культ дабра і справядлівасці пераносіцца Полацкім і ў сферу ацэнкі асобы чалавека, яго суадносін з жыццём і грамадствам. У вершы "Незвычайная слава" гэтая гуманістычная ідэя, калі ацэньваць яе гістарычна, набывае раптоўна палемічны сэнс:

Уласная цнота — сумленнасць чалавека,

Шляхэтны, хто ёй служыць ад веку да веку.

Лямпа патухла, вуголле не свеціць.

Нічога нельга ў цемры прыкмеціць.

Так цноты продкаў бясследна знікаюць,

Калі патомкі ўласных не маюць.

(Пераклад У. Караткевіча)

У вершы па сутнасці аспрэчваецца адзін з зыходных ідэйных матываў беларускай эпікграмы XVI ст., дзе заслугі продкаў непасрэдна пераносіліся на іх спадчыннікаў па родзе і маёмасці (напрыклад, вершы А. Рымшы ў гонар гербаў Л. Сапегі, А. Валовіча, Т. Скуміна і інш.). Адмаўленне каставых заслуг і прывілей сведчыла аб дэмакратызме эстэтыкі Полацкага, які выхоўваўся на традыцыях еўрапейскага гуманізму, хоць і не падзяляў яго найбольш радыкальныя погляды на рэлігію і грамадства ў цэлым (С. Будны, М. Лютэр, Т. Мюнцэр і інш.). Аднак такая супярэчлівасць абумоўлена не столькі кансерватызмам Полацкага, колькі тымі сацыяльна-гістарычнымі і культурнымі абставінамі, у якіх рос і выхоўваўся паэт. Пры гэтым неабходна ўлічваць, што ў сярэдзіне XVII ст. наступіў выразны крызіс еўрапейскага гуманізму — яго ўплыў на беларускіх землях прыкметна слабее, што не магло не адбіцца і на паэтычнай дзейнасці Полацкага.

Прафесійная сталасць Полацкага супадае з гадамі знаходжання ў Маскве (1664—1680), дзе склаліся даволі спрыяльныя ўмовы для літаратурнай і грамадскай дзейнасці пісьменніка. У гэты перыяд ён стварыў дзве п'есы дыдактычнага зместу.

Першая з іх — "Комедия притчи о блудном сыне" — прысвечана праблеме выхавання маладога пакалення, яго адносін да старэйшых, жыццёвых паводзін і г. д. У аснове сюжэта п'есы ляжыць вядомы евангельскі матыў аб блудным сыне, гісторыя яго пакут і паступовага выпраўлення — "раскаяння". Аднак Полацкі імкнецца асучасніць твор, наблізіць яго змест да рэальных падзей тагачаснага жыцця: ён уводзіць вобразы тыпова мясцовага паходжання — купца, прыказчыка, зярноўшчыка і інш. Усё гэта некалькі ажыўляла дзеянне ў п'есе, хоць і не магло знізіць яе агульнай схематычнасці і рытарызму.

Другая п'еса — "Трагедия о Навуходоносоре царе, о теле злате и о триех отроцех, в пещи не сожженных" — таксама грунтуецца на вядомым біблейскім сюжэце аб тыранічным і жорсткім валадару старажытнай дзяржавы, які няшчадна знішчаў іншадумцаў. Аднак пад уплывам цудоўнага выратавання трох юнакоў Седраха, Місаха і Аўдэнага цар Навухаданосар становіцца больш гуманным і высакародным. Як і ў многіх ранніх дэкламацыях і віншаваннях, асноўнай ідэяй твора з'яўляецца ўслаўленне асвечанага і гуманнага манарха.

У структурных адносінах абедзве п'есы даволі паслядоўныя, у іх захаваны ўсе асноўныя кампаненты жанру (пралог, завастрэнне дзеяння ў кульмінацыйных сцэнах, эпілог). Вось чаму, нягледзячы на дыдактычную накіраванасць, рытарызм і дэкларацыйнасць, п'есы Полацкага з'явіліся асновай далейшага развіцця драматургіі ў старажытнай літаратуры трох усходнеславянскіх народаў.

Аднак найбольш плённай у маскоўскі перыяд становіцца дзейнасць Сімяона Полацкага ў галіне развіцця паэтычных жанраў. Яго вядомыя зборнікі "Псалтырь рифмотворная...", "Вертоград многоцветный" і "Рифмологион" з'яўляюцца выдатным дасягненнем старажытнай культуры ўсіх славянскіх народаў.

Асаблівую значнасць у гэты перыяд набывае грамадска-палітычная праблематыка ("Любовь к подданым", "Образ", "Славолюбие", "Правда бессмертия" і многа іншых), звязаная з ідэалізацыяй цара як абаронцы радзімы; паэт даволі смела, часта завуаліравана, выкарыстоўваючы перакладныя крыніцы, выкрываў заганы самаўладства і феадальных адносін.

Прыкметна ўзмацнілася на гэтым этапе сатырычная плынь у паэзіі Полацкага. Ад агульнадыдактычных ("Клятва", "Месть", "Неблагодарствие" і інш.) ён паступова пераходзіць да распрацоўкі сямейна-бытавых або звычаёвых тэм ("Пособие", "Жена", "Старость", "Казнь сыну за отца", "Чадам богатство не отдаяти" і інш.).

Выдатным помнікам панегірычнай паэзіі XVII ст. з'яўляецца "Рифмологион", дзе сабраны найбольш значныя патрыятычныя вершы Полацкага, пачынаючы з 1660 г. Вядучай тэмай зборніка з'яўляецца ўзвелічэнне рускай дзяржавы, царскай сям'і, перамогі над ворагамі Расіі, павучанні наследніку трона. Тут, бадай, найбольш красамоўна выступае маштабнасць дзяржаўнага мыслення паэта, яго глыбокая адданасць ідэям адзінства братніх народаў на чале з Расіяй, імкненне мацаваць яе шляхам адукацыі і маральнага ўдасканалення. Не толькі зброя, але і кніжная асвета праславяць Расію — вось асноўная думка зборніка.

Панегірычны дух паэзіі С. Полацкага своеасабліва адбіўся і на форме яго вершаў. Паэт шырока выкарыстоўвае барочныя прыёмы пісьма: уводзіць антычныя ўстаўкі і дэкарацыі, звяртаецца да зрокава-графічных эфектаў (жывапіс, каляровае пісьмо, структурныя формы верша), ускладненых метафар, алегорый, гіпербал. Значны ўплыў на барочную стылістыку Полацкага аказвала руская архітэктура і жывапіс (мастак С. Ушакоў, "ізуграф" Іосіф і інш.). На заключным жа этапе ўсё большае ўздзеянне на паэтыку Полацкага аказвала фальклорная стыхія, бытавыя сферы народнага жыцця. Гэтае перапляценне разнастайных творчых уплываў і арыентацый своеасабліва адбілася і на метрычнай структуры сілабічнага верша Полацкага.

Як вядома, на папярэднім этапе ў метрычнай структуры беларускага сілабічнага верша (Ф. Скарына, А. Рымша, Л. Мамоніч, Я. Пашкевіч) вялікае значэнне меў дасілабічны інтанацыйна-сказавы верш, звязаны з уплывам народнага верша. У выніку сілабічныя памеры нярэдка "размываліся", парушаўся колькасны аб'ём радкоў, гублялася іх інтанацыйная выразнасць. Распрацоўка ж новых літаратурных жанраў (дэкламацыі, віншаванні, дыдактычна-павучальныя вершы, пастаралі, элегіі) патрабавала адпаведнай стабілізацыі кананічных форм сілабічнага верша. Вось чаму намаганні паэта скіраваны на гэтым этапе на максімальнае ачышчэнне паэтычнай мовы ад уплыву гутарковай стыхіі і набліжэнне яе да рытарычна-дэкламацыйных патрабаванняў старажытнага віційства. Гэтую асаблівасць эстэтыкі Полацкага на раннім этапе трапна вызначыў Л.I. Цімафееў: "Ствараючы свой верш... С. Полацкі паступаў як Пракруст — ён адсякаў у ім усё, што не мясцілася ў яго, г. зн. перш за ўсё элементы жывой гаворкі". Устаноўка на рыгарызм структурных форм адчуваецца ва ўсіх творах ранняга перыяду, як перакладных, так і арыгінальных ("Акафіст Багародзіцы", "Метры", пераклады з Я. Каханоўскага, вершы на польскай і лацінскай мовах). Адхіленні ад стабільных метрычных норм даволі нязначныя, выпадковыя, абумоўленыя скандзіраванай манерай чытання. Менавіта ў паэзіі Сімяона Полацкага канчаткова замацоўваецца так званы квантытатыўны (або колькасны) прынцып старабеларускай версіфікацыі. З усталяваннем кананічных форм сілабікі звязана такая істотная асаблівасць метрыкі Полацкага, як міжрадковыя пераносы. Як вядома, ужыванне пераносаў у дасілабічных формах недапушчальна: інтанацыйна-сказавы член павінен абавязкова супадаць з вершаваным радком, і перанос парушыў бы гэтую абавязковую суадпаведнасць. Менавіта таму ў ранніх беларускіх сілабіках пераносы ўжываліся надзвычай рэдка. Стабілізацыя сілабічных структур у паэзіі Полацкага яскрава выявілася і ў паглыбленні метрычнай функцыі рыфмы. Менавіта ён упершыню ўводзіць у літаратурны ўжытак паняцце "стихов краесогласных" (1659) як адзнакі метрычнай завершанасці вершаванай мовы ў адрозненне ад неразмежаванай празаічнай стыхіі. Узмацненне метрычнай стабілізацыі вершаванага радка ў сілабічным вершы, з’яўленне разнастайных клаўзул, пераносаў, страфічных форм непазбежна паглыбляла выяўленча-эўфанічную ролю рыфмоўкі. У адпаведнасці з прасадычнымі асаблівасцямі старабеларускай мовы асноўным відам гукавой сувязі сумежных радкоў у сілабіках Полацкага становіцца мужчынская дакладная рыфма. Так, на 368 радкоў арыгінальных вершаў беларускага перыяду мужчынскіх рыфмаў 64,3 %, дзеяслоўных — 30,9 %, змешаных або неграматычных — 4,8 %. Гэтыя прапорцыі сведчаць аб глыбока творчых, наватарскіх адносінах паэта да існуючых сілабічных традыцый, аб імкненні ўнесці свой асабісты ўклад у развіццё нацыянальнай версіфікацыі на пачатковым этапе яе развіцця. Даволі пашыранай формай у ранніх вершах Полацкага з'яўляецца і жаночая рыфмоўка (посадися — учыся, речеши — потчеши, Хранитель — правитель і інш.). Нярэдка тут і банальная рыфма заснавана на знешняй граматычнай блізкасці (моего — своего, быти — жити і інш.).

Аднак ужо на раннім этапе ў многіх вершах Полацкага сустракаюцца формы рыфмоўкі больш арыгінальныя і перспектыўныя. Напрыклад, няпоўвыя рыфмы (правый — славы, бяше — страдаше), складаныя (от бога — премнога), асанансныя (страшен — наша, человека — владыка і інш.). У "Дыялогу кратком о государе царевиче великом Князе Алексее Алексеевиче" заўважаецца імкненне да гукавой суладнасці перадцэзурных і клаўзульных частак верша, што сведчыць аб тэндэнцыі да ўзнікнення ўнутранай рыфмоўкі. У некаторых ранніх дэкламацыях Полацкага (праўда, іх яшчэ нямнога: "Дыялог краткий о государе царевиче великом Князе Алексее Алексеевиче", "Стихи краесогласнии, иже во сретенье чудотворныя иконы пресвятыя Богородицы Полоцкия" (1659), "Виншованне змартвыхвстання панского"), рыфма выступае не толькі ў якасці стылістычна-гукавога ўпрыгожання, дэкарацыі, але і як дзейсны сродак паглыблення агульнага эмацыянальна-сэнсавага зместу твора. У спалучэнні з панегірычным пафасам дэкламацый клаўзульныя часткі прыдаюць ім новыя дадатковыя адценні, ствараючы своеасаблівыя сэнсавыя абертоны (просвещает — встает, превелика — человека і г. д.).

Разнастайнасць метрычных форм, прынцыпы рыфмоўкі, ужыванне міжрадковых пераносаў сведчылі аб структурнай завершанасці сілабічнай сістэмы Полацкага, які ў сваіх пошуках не механічна пераносіў гатовыя ўзоры ці традыцыі суседніх літаратур, а імкнуўся да творчай самастойнасці і арыгінальнасці.

З метрычнымі асаблівасцямі вершаў Сімяона Полацкага звязана і яго строфіка. У адрозненне ад дасілабічных форм суцэльнага неразмежаванага верша, які грунтаваўся на адзінстве паэтычнай фразы і быў поўнасцю залежным ад сэнсава-сінтаксічнай завершанасці, страфа ў Полацкага становіцца вышэйшай формай гукавой арганізацыі вершаванай мовы. Асноўныя віды яго строфікі заснаваны на парнай рыфмоўцы блізкіх па сэнсе і графічна аб'яднаных сумежных радкоў. Гэта і абумовіла, з аднаго боку, аднатыпнасць пабудовы, з другога — значную разнастайнасць страфічнага аб'ёму вершаў — двувершы, чатырох- і пяцірадковыя з усечаным апошнім, васьмірадковыя, шаснаццаці- і васемнаццацірадковыя строфы, нарэшце, суцэльны астрафічны верш. Страфічнае дзяленне ў Полацкага нярэдка абумоўлена кампазіцыяй верша: напрыклад, у метрах і дыялогах яно падкрэслена чаргаваннем рэцытацыі асобных персанажаў. Цікавай спробай структурнага ўзбагачэння верша з'яўляюцца сапфіцкія строфы, выкарыстаныя ў дэкламацыі ў гонар царэвіча Аляксея Аляксеевіча, што сведчыла пра арыентацыю аўтара на антычныя традыцыі. Неабходна адзначыць, што строфіка Сімяона Полацкага істотна ўзбагацілася ў маскоўскі перыяд. У "Вертаградзе мнагацветным" выкарыстоўваюцца амаль усе колькасныя формы еўрапейскай строфікі. Асабліва пашыранымі ў дыдактычна-філасофскіх вершах становяцца шасці-, васьмі- і дзесяцірадковыя строфы. У "Рыфмалагіёне" знаходзім цікавыя эксперыменты ў галіне графічнай пабудовы верша ў форме сэрца ("Орел российский") і васьміканечнай зоркі ("Благоприятствование цару Алексею Михайловичу з выпадку нараджэння царэвіча Сімяона"), а таксама так званы лабірынт ("Царствуй многа лета") — у форме радыяльнага квадрата з пачатковай літарай "Ц" у цэнтры.

Шматгранная літаратурна-грамадская і асветніцкая дзейнасць Сімяона Полацкага, яго выдатныя здабыткі ў галіне распрацоўкі новых паэтычных форм і жанраў, выключная мастацкая працаздольнасць (пасля сябе наш выдатны зямляк пакінуў, па падліках вучоных, больш за 50 000 вершаваных радкоў!) у значнай ступені падрыхтавалі далейшы імклівы рост рускай, беларускай, украінскай літаратур. Яны з'явіліся той трывалай і плённай асновай, якая ўплывала не толькі на сучаснікаў і паслядоўнікаў пісьменніка ў Расіі (С. Мядзведзеў, К. Істомін, М. Ханінаў і інш.), але і на ўвесь пазнейшы этап культурнага развіцця ўсходнеславянскіх народаў.

Спіс выкарыстаных крыніц

1. Гісторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры: У 2 т. Т. 1: З старажытных часоў да канца XVIII ст. – Мн., 1968.

2. Хрэстаматыя па гісторыі беларускага тэатра і драматургіі: У 2 т. Т. 1. Мн., 1975.

3. Гісторыя беларускай літаратуры ХІ—ХІХ стагоддзяў: У 2 т. Т. 1. Даўняя літаратура: ХІ — першая палова ХVІІІ стагоддзя – Мн., 2006.

4. Мысліцелі і асветнікі Беларусі (X—XIX стагоддзі): Энцыклапедычны даведнік. Мн., 1995; 2-е выд.: Асветнікі зямлі Беларускай – Мн., 2001.

5. Старабеларуская літаратура XI—XVIII стст. Хрэстаматыя / Уклад., прадм. Г. Тварановіч – Беласток, 2004.

6. Тимофеев Л.И. Очерки теории и истории русского стиха / Тимофеев Л.И. - . М., 1958.